Οἱ Ἀπόστολοι ἐστάλησαν ὑπό τοῦ Χριστοῦ διά νά κηρύξουν τό Εὐαγγέλιον τῆς σωτηρίας εἰς πάντα τά ἔθνη. Κατά θαυμαστόν ὄντως τρόπον ἐπέτυχον, παρά τούς διωγμούς καί τάς δυσμενεῖς ἐξωτερικάς συνθήκας, τῇ δυνάμει τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἱκανούμενοι, νά ἐξαπλώσουν τόν Χριστιανισμόν ἐντός ἐλαχίστου χρονικοῦ διαστήματος εἰς τά πέρατα τῆς οἰκουμένης.
Ὁ Ἀπόστολος Ἀνδρέας, ὁ Πρωτόκλητος τῶν Ἀποστόλων, ἔδρασε, κατά ἀξιοπίστους ἱστορικάς πηγάς καί τήν παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας, εἰς τήν Μικράν Ἀσίαν, εἰς τάς περί τόν Εὔξεινον Πόντον περιοχάς, εἰς τήν Θράκην καί εἰς τήν Ἀχαΐαν, ὅπου καί ἐμαρτύρησεν. Ἡ εἰς τάς περιοχάς ταύτας δράσις τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου συνετέλεσεν ὥστε αἱ Ἐκκλησίαι αὐτῶν, ὡς τῆς Τραπεζοῦντος, τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τῶν Πατρῶν, νά τιμοῦν αὐτόν ἰδιαιτέρως ὡς ἱδρυτήν καί προστάτην. Ἡ Ἐκκλησία Κωνσταντινουπόλεως ἔχει καθιερώσει τήν ἡμέραν τῆς μνήμης τοῦ Ἀποστόλου (30 Νοεμβρίου) ὡς Θρονικήν Ἑορτήν, ἑορταζομένην μετά λαμπρότητος. Ὁ ἑορτασμός οὗτος, διακοπείς κατά τούς πρώτους χρόνους τῆς τουρκοκρατίας, ἐπανηνέχθη ἐπί Πατριαρχίας τοῦ ἀπό Φιλιππουπόλεως Σεραφείμ τοῦ Β´ (1760), συνεχιζόμενος ἔκτοτε ἀδιακόπως μέχρι σήμερον. Εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν, ὅπου μετεφέρθησαν ἐκ τῶν Πατρῶν τά ἱερά λείψανα τοῦ Ἀποστόλου τό ἔτος 356, κατατεθέντα ἐν τῷ ναῷ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ἐτιμᾶτο ἰδιαιτέρως οὗτος, ὡς φαίνεται καί ἐκ τῆς εἰς αὐτόν ἀφιερώσεως πολλῶν ναῶν.
Ἡ ἀποστολικότης τοῦ Θρόνου τῆς Κωνσταντινουπόλεως φαίνεται καί ἐκ τῆς μεμαρτυρημένης ἐν τῇ Μικρᾷ Ἀσίᾳ δράσεως τοῦ Ἀποστόλου καί Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, ὅστις ἀπηύθυνε τό βιβλίον τῆς Ἀποκαλύψεως « ταῖς ἑπτά ἐκκλησίαις ταῖς ἐν τῇ Ἀσίᾳ», εἰς τάς Ἐκκλησίας δηλαδή τῆς Ἐφέσου, τῆς Σμύρνης, τῆς Περγάμου, τῶν Θυατείρων, τῶν Σάρδεων, τῆς Φιλαδελφείας καί τῆς Λαοδικείας, αἱ ὁποῖαι σταθερῶς ἀπό τοῦ 4ου αἰῶνος μέχρι σήμερον ἀνήκουν εἰς τήν δικαιοδοσίαν τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως. Τήν διπλῆν ἀποστολικότητα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου ἐπεκαλέσθη ὁ Πατριάρχης Ἰγνάτιος εἰς τήν Πρωτοδευτέραν Σύνοδον (86Ι), ἀντιμετωπίζων τούς ἐκπροσώπους τοῦ Πάπα, οἵτινες προέβαλον τήν ἀποστολικότητα τοῦ θρόνου τῆς Ῥώμης. Εἶπε τότε ὁ Ἅγιος Ἰγνάτιος, ὡς τοῦτο διεσώθη εἰς τήν κανονικήν συλλογήν τοῦ Καρδιναλίου Deusdedit (11ος αἰών), κατά μετάφρασιν ἐκ τοῦ λατινικοῦ: «Καί ἐγώ κατέχω ἐπίσης τόν θρόνον τοῦ Ἀποστόλου Ἰωάννου καί τοῦ Πρωτοκλήτου Ἀποστόλου Ἀνδρέου».
Ἡ ἀποστολική ὅμως καταξίωσις τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως ἐρείδεται πολύ περισσότερον ἐπί τοῦ ἀποστολικοῦ αὐτῆς ἔργου, τό ὁποῖον ἐπετέλεσε, κατά ἀξιοθαύμαστον ὄντως τρόπον, καί ἐν τῇ συγκροτήσει τῆς πρώτης καί μοναδικῆς ἐν τῷ κόσμῳ χριστιανικῆς πολιτείας τοῦ Βυζαντίου, καί ἐν τῇ διαδόσει τοῦ Εὐαγγελίου, ἀποστολικῷ τῷ ἤθει καί τοῖς τρόποις, εἰς πολυπληθεῖς λαούς, οὕς συνήγαγεν ἐν τῇ Mιᾷ, Ἁγίᾳ, Καθολικῇ καί Ἀποστολικῇ Ἐκκλησίᾳ, καταστᾶσα οὕτως ἰσαπόστολος μετά τοῦ πρώτου Χριστιανοῦ αὐτοκράτορος, τοῦ ἱδρυτοῦ τῆς νέας πρωτευούσης τῆς αὐτοκρατορίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἥτις ἀπετέλεσε τήν αἰωνίαν αὐτῆς ἕδραν.
 |
2. Περίοδος ἀκμῆς καί ἀκτινοβολίας (324-1453).
Ὡς γνωστόν, ὁ ἀρχέγονος Χριστιανισμός διεδόθη κατ᾽ ἀρχάς εἰς περιοχάς, ὅπου ἐκυριάρχει ὁ ἑλληνικός πολιτισμός καί ἐλαλεῖτο ἡ ἑλληνική γλώσσα, ὑπό τήν διοικητικήν κάλυψιν τῆς ἀπεράντου Ῥωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία εἰς τόν χῶρον τῆς Ἀνατολῆς ἐπεξετάθη ἐκεῖ ὅπου προηγουμένως εἶχον ἐπεκτείνει τά ὅρια τοῦ ἑλληνισμοῦ ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος καί οἱ διάδοχοί του. Ἡ χριστιανική οἰκουμένη τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου ἐστηρίχθη ἐπί τῆς ἑλληνικῆς οἰκουμένης τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου. Ὁ Χριστιανισμός εἶχεν ἐξ ἀρχῆς ἑλληνικήν φωνήν, ἐκτός δέ τοῦ μεγάλου ἑλληνιστοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὅστις ἢνοιξε τόν Χριστιανισμόν εἰς τήν ἑλληνικήν οἰκουμένην, καί ἄλλοι Ἀπόστολοι ἔδρασαν διά τήν διάδοσιν τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς ἑλληνικάς ἤ ἑλληνοφώνους περιοχάς, μεταξύ δέ αὐτῶν καί ὁ Ἀπόστολος Ἀνδρέας, ὁ ἱδρυτής τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Βυζαντίου, ἡ ὁποία ἐπρόκειτο νά ἀποβῇ περίλαμπρον ἐκκλησιαστικόν κέντρον, δεσπόζον ἐπί αἰῶνας τῆς πνευματικῆς ζωῆς ὁλοκλήρου τῆς ἀνθρωπότητος. Ὁ ἑλληνικός κόσμος τῶν παραλίων τῆς Μεσογείου καί τοῦ Εὐξείνου Πόντου ἀπετέλεσε τό ἔδαφoς τῆς ἱεραποστολικῆς δράσεως πολλῶν ἀποστόλων. Διά τοῦτο ἡ ὀργάνωσις τῆς πρώτης Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἐστηρίχθη εἰς τάς μεγάλας ἑλληνικάς πόλεις, ὅπου ὑπῆρχον ἀκμαῖαι χριστιανικαί κοινότητες.
Τό ἱεραποστολικόν χρέος τοῦ Ἀποστόλου Παύλου διά τήν διάδοσιν τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς Ἕλληνας καί βαρβάρους (Ρωμ. 1,14) ἐξεπληρώθη ὑπό τοῦ ἰδίου κατά τό πρῶτον σκέλος διά τῆς διαδόσεως τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς τόν ἑλληνικόν κόσμον. Τήν ἱεραποστολικήν ὀφειλήν τοῦ Ἀποστόλου, κατά τό δεύτερον σκέλος, ἐξεπλήρωσε παραδειγματικῶς ἡ Ἐκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, πεπροικισμένη δι᾽ ὅλων τῶν εὐνοϊκῶν προϋποθέσεων, τάς ὁποίας ἐδημιούργησεν ἡ μεταφορά τῆς πρωτευούσης ἐκ τῆς Παλαιᾶς Ῥώμης, ἡ ὁποία συνδεθεῖσα μετά τοῦ παγανισμοῦ καί τῆς εἰδωλολατρείας ἐφαίνετο ἀνίσχυρος καί ἀκατάλληλος ὡς πρωτεύουσα τῆς νέας χριστιανικῆς οἰκουμένης, εἰς τήν Νέαν Ρώμην, τήν Κωνσταντινούπολιν, οἰκοδομηθεῖσαν καί σχεδιασθεῖσαν ἵνα ἀναλάβῃ τήν ἡγεσίαν τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου.
Οἱ ἱστορικοί ἔχουν ἀποδεχθῆ ἀνεπιφυλάκτως τήν διαπίστωσιν, καθ᾽ ἥν κατά τό τέλος τοῦ 20οῦ μ.Χ. αἰῶνος, ἐνῷ εἰς τό δυτικόν τμῆμα τοῦ ῥωμαϊκοῦ κράτους, συμπίπτον μετά τῆς σημερινῆς Εὐρώπης, ὁ Χριστιανισμός σποραδικῶς μόνον εἶχε διαδοθῆ εἰς μεμονωμένας κοινότητας, εἰς τήν Ἀνατολήν ἀντιθέτως εἶχεν ἐμπεδωθῇ ὁριστικῶς εἰς πυκνόν δίκτυον κοινοτήτων, ἰδιαιτέρως εἰς τάς ἐπαρχίας τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί τοῦ Πόντου, αἱ ὁποῖαι μετά τῆς Θράκης θά ἀποτελέσουν ἀπό τοῦ τετάρτου αἰῶνος τό ἔδαφος τῆς ἐκκλησιαστικῆς δικαιοδοσίας τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως. Ἤδη ἐπί τοῦ αὐτοκράτορος Δομιτιανοῦ (81-96) ὑπάρχουν εἰς τήν Μικράν Ἀσίαν αἱ ἑπτά Ἐκκλησίαι τῆς Ἀποκαλύψεως, τάς ὁποίας ἤδη ἐμνημονεύσαμεν. Εἰς αὐτόν τόν λόγον ὀφείλεται, εἰς τό πλαίσιον τοῦ θεσμοῦ τῆς πενταρχίας τῶν πατριαρχῶν, ἀποτελοῦντος ἀπό τοῦ 5ου αἰῶνος σταθεράν μορφήν ὀργανώσεως τῆς Ἐκκλησίας εἰς αὐτοκεφάλους τοπικάς Ἐκκλησίας, ἡ ὕπαρξις εἰς τήν Δύσιν ἑνός μόνον ἐκκλησιαστικοῦ κέντρου, τῆς Ῥώμης, ἐνῷ τά ὑπόλοιπα τέσσαρα, Κωνσταντινούπολις, Ἀλεξάνδρεια, Ἀντιόχεια, Ἱεροσόλυμα, εὑρίσκονται εἰς τήν Ἀνατολήν.
Ἡ πολιτική καί πολιτιστική αἴγλη, δι᾽ ἧς περιεβλήθη ἡ Κωνσταντινούπολις ὡς ἡ νέα πρωτεύουσα τῆς χριστιανικῆς πλέον αὐτοκρατορίας, προεκάλεσε σημαντικάς ἀνακατατάξεις εἰς τήν ὀργάνωσιν τῆς Ἐκκλησίας τόν 4ον ἤδη αἰῶνα. Ἡ διαμόρφωσις τῆς ὑψηλῆς ἐκκλησιαστικής θέσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὡς πνευματικοῦ κέντρου τῆς χριστιανικῆς οἰκουμένης συνετελέσθη ταχύτατα. Κατά τήν Α´ Οἰκουμενικήν Σύνοδον (325), ἐνῶ ἤδη ἔχει ἀποφασισθῇ ἡ μεταφορά τῆς πρωτευούσης (324), οὐδεμία μνεία γίνεται τοῦ Θρόνου τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Τά ἐπίσημα ἐγκαίνια τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὡς νέας πρωτευούσης ἐγένοντο τό ἔτος 330, ἀσφαλῶς δέ θά ἐχρειάζετο ὁ εὔλογος χρόνος διά νά ἀποκτήσῃ αὕτη ἀνάλογον κῦρος καί νά ἐπιβληθῇ, ἀνταγωνιζομένη τήν Παλαιάν Ρώμην μέ τό μακροχρόνιον ἱστορικόν μεγαλεῖον καί τήν λαμπρότητα τῆς αἰωνίου πόλεως. Ἀνάλογοι προσπάθειαι τήν ἰδίαν ἐποχήν, ἐπιχειρηθεῖσαι διά τῆς ἐγκαταστάσεως τοῦ αὐτοκράτορος εἰς ἄλλας πόλεις (Νικομήδεια, Μεδιόλανα) εἶχον ἀποτύχει. Ὁ γνωστός κανονολόγος Θεόδωρος Βαλσαμών, ἐξηγῶν τήν παρασιώπησιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπό τῆς Α´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, γράφει τά ἑξῆς σημαντικά ἐν πρώτοις διά τήν αἴγλην καί τό κῦρος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, κατόπιν διά τήν ἐκ θείου σχεδίου μεταφοράν τῆς πρωτευούσης καί τήν μεταβολήν αὐτῆς ἐξ ἀγριελαίου (Παλ. Ρώμη) εἰς καλλιέλαιον (Ν. Ρώμη), ὡς καί διά τόν παγιωθέντα ἤδη θεσμόν τῆς πενταρχίας τῶν Πατριαρχῶν, τόν ὁποῖον σημειωτέον ἡ Ῥώμη προσεπάθει πάντοτε νά ἀνατρέψῃ, μή ἀποδεχομένη τοπικάς αὐτοκεφάλους Ἐκκλησίας, ἀλλά τήν μοναρχίαν τοῦ Πάπα καί τήν ἐπί πάσης τῆς Ἐκκλησίας δικαιοδοσίαν αὐτοῦ. Γράφει ὁ Βαλσαμών: «Ὁ δέ μέγας Θρόνος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τό περιβόητον τοῦτο πράγμα καί ὄνομα Πειρινθίοις ὑποκείμενος (Πείρινθος δέ ἔστιν ἡ δυτική Ἡράκλεια) ἐτέλει ὑπό Ἐπίσκοπον οὔπω γάρ μεγαλόπολις ἡ Κωνσταντινούπολις ὠνομάζετο, ἀλλά πολίχνιον καί Βυζάντιον. Μετενεχθέντων δέ τῶν σκήπτρων τῆς βασιλείας ἀπό τῆς παλαιᾶς Ῥώμης ἐν αὐτῇ κατά θείαν καί ἀπόῤῥητον πρόνοιαν ὡς ἐξ ἀγριελαίου εἰς καλλιέλαιον, ὁ τότε ἀρχιερατεύων τοῦ τοιούτου θρόνου Ἅγιος Μητροφάνης ἐξ Ἐπισκόπου μετωνομάσθη Ἀρχιεπίσκοπος. Διά γάρ τοῦτο καί ἡ πρώτη Ἁγία Οἰκουμενική Σύνοδος ἐν ἕκτῳ καί ἑβδόμῳ κανόνι μνησθεῖσα τῶν τεσσάρων Πατριαρχῶν, ἤγουν τοῦ Ῥώμης, τοῦ Ἀλεξανδρείας, τοῦ Ἀντιοχείας καί τοῦ Ἱεροσολύμων, τοῦ τῆς Κωνσταντινουπόλεως μνείαν οὐκ ἐποιήσατο» (Ράλλη-Ποτλή, 4,542).
Κατά τό διαῤῥεῦσαν διάστημα μεταξύ τῆς Α´καί τῆς Β´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (325-381), ἐντός πεντήκοντα περίπου ἐτῶν, ἡ Κωνσταντινούπολις διαμορφοῦται εἰς ἡγέτιδα Ἐκκλησίαν, ὡς φαίνεται ἐκ τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου τῶν Ἐπισκόπων αὐτῆς κατά τήν διάρκειαν τῶν τριαδολογικῶν αἱρέσεων, μέ συνέπειαν νά προεδρεύσουν τῶν ἐργασιῶν τῆς Β῾ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, μετά τόν θάνατον τοῦ Μελετίου Ἀντιοχείας, δύο Ἀρχιεπίσκοποι Κωνσταντινουπόλεως, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καί μετά τήν παραίτησιν αὐτοῦ ὁ διάδοχός του Ἅγιος Νεκτάριος Κωνσταντινουπόλεως. Ἡ Σύνοδος αὕτη ἐῤῥύθμισε τήν παγιωθεῖσαν ἐν τῇ πράξει πρωτεύουσαν θέσιν τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, ὁρίσασα ἐν τῷ 3ῳ κανόνι αὐτῆς «τόν μέντοι Κωνσταντινουπόλεως Ἐπίσκοπον ἔχειν τά πρεσβεῖα τῆς τιμῆς μετά τόν τῆς Ῥώμης Ἐπίσκοπον, διά τό εἶναι αὐτήν νέαν Ῥώμην». Κατά τήν ἐπιτυχῆ διατύπωσιν τοῦ Σάρδεων Μαξίμου εἰς τό περί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἔργον αὐτοῦ «ὁ 3ος κανών δέν ὑπῆρξε προϊόν αὐθαιρεσίας, ἀλλ᾽ ἀποτέλεσμα τῆς ἐξελίξεως τῶν 50 ἐτῶν καί ὥριμος καρπός τῆς ἱστορικῆς συνειδήσεως τῶν ἐκκλησιῶν τῆς Ἀνατολῆς καί τῶν νέων συνθηκῶν τῆς Αὐτοκρατορίας» (σελ. 109).
Ἡ ἐκκλησιαστική αὕτη ὕψωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπεράνω τῶν Πατριαρχείων τῆς Ἀνατολῆς καί ἀμέσως μετά τήν Ῥώμην συνετέλεσεν εἰς τήν ἐν τῇ πράξει ἄσκησιν δικαιοδοσίας ἐπί τῶν πλησιοχώρων διοικήσεων Πόντου, Θράκης καί Ἀσίας, μολονότι τυπικῶς ἡ Σύνοδος δέν ἔθιξε τό καθεστώς τῆς ἀνεξαρτησίας αὐτῶν. Ἡ ὁριστική ὑπαγωγή αὐτῶν εἰς τήν δικαιοδοσίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐγένετο ἐν τῇ Δ´ Οἰκουμενικῇ Συνόδῳ τῆς Χαλκηδόνος, ἡ ὁποία διά τοῦ 28ου κανόνος αὐτῆς ἐπικυρώνει τήν παγιωθεῖσαν πρᾶξιν τῆς ἐπί τῶν διοικήσεων αὐτῶν δικαιοδοσίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπεκτείνει δέ αὐτήν καί εἰς τά «βαρβαρικά ἔθνη», εἰς τάς ἐκτός τῆς αὐτοκρατορίας δηλαδή καί ἐκτός τῶν ὁρίων τῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν ἐν διασπορᾷ εὑρισκομένας χριστιανικάς κοινότητας. Ἡ Δ´ Οἰκουμενική Σύνοδος ὁλοκληρώνει οὕτω τήν ἐκκλησιαστικήν ὕψωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, συμπληροῦσα τάς ῥυθμίσεις τῆς Β´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ὁ Ἐπίσκοπος αὐτῆς δέν εἶναι πλέον μετά τόν Ῥώμης, ὡς ὥριζεν ἡ Β´ Οἰκουμενική Σύνοδος, ἀλλά μετά τοῦ Ῥώμης «τά ἴσα πρεσβεῖα ἀπένειμαν τῷ τῆς νέας Ῥώμης Ἁγιωτάτῳ Θρόνῳ» (28ος κανών). Διά τῶν κανόνων 9 καί 17 αὐτῆς δίδεται ἐπίσης εἰς τόν Κωνσταντινουπόλεως τό δικαίωμα τοῦ ἐκκλήτου, τοῦ νά δικάζῃ ἐν περιπτώσει ἐκκλήσεως ὑπερορίους κληρικούς τῶν λοιπῶν Πατριαρχείων. Εἰς τάς δύο αὐτάς περιπτώσεις ἀσκήσεως ὑπερορίου ἁρμοδιότητος, ἤτοι εἰς τήν δικαιοδοσίαν ἐπί τῆς διασπορᾶς καί εἰς τήν ὑπάτην δικαστικήν ἐξουσίαν ἐν τῷ θεσμῷ τοῦ ἐκκλήτου ἐκδηλοῦται ἐμφανῶς ἡ πρωτεύουσα θέσις τοῦ Θρόνου τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Εἰς οὐδένα ἄλλον Θρόνον ἐπιτρέπουν οἱ κανόνες ἄσκησιν ὑπερορίου ἁρμοδιότητος.
Ἡ προνομιακή αὕτη θέσις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, στηριζομένη εἰς ῥητάς κανονικάς διατάξεις, κατέληξεν ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, πέραν τῆς νομικῆς θεμελιώσεως, εἰς φυσικόν αὐτῆς γνώρισμα. Ὁ ὀρθόδοξος πολιτισμός δέν εἶναι δυνατόν νά κατανοηθῇ, ἄν ἀφαιρέσῃ κανείς τήν Κωνσταντινούπολιν, ἡ ὁποία ἀπέβη τό μέγα Κέντρον τῆς Ὀρθοδοξίας καθ᾽ ὅλην τήν δυναμικήν ἱστορικήν της πορείαν. Κατά τήν περίοδον αὐτήν τῆς ἰσχύος καί τῆς ἀκμῆς τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἐπρωτοστάτησεν εἰς τήν διατύπωσιν καί διαμόρφωσιν τῶν δογμάτων, εἰς τήν σύγκλησιν τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, εἰς τήν ἀνάπτυξιν τοῦ Μοναχισμοῦ, εἰς τόν ἐμποτισμόν συνόλου τῆς ζωῆς ἐν τῇ αὐτοκρατορίᾳ ὑπό τοῦ χριστιανικοῦ πνεύματος ἐν ἁρμονικῇ συνεργασία μετά τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας, ὥστε πράγματι τό Βυζάντιον νά ἀποτελῇ μοναδικόν ἐν τῇ παγκοσμίῳ ἱστορίᾳ παράδειγμα γνησίας βιώσεως τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Χριστοῦ. Ἤσκησεν ἐπίσης ἐπιτυχέστατον ἱεραποστολικόν ἔργον ἤδη ἀπό τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, τό ὁποῖον ἐκορυφώθη κατά τούς 9ον καί 10ον αἰῶνας διά τῆς ἱεραποστολικῆς ἐξορμήσεως πρός τόν σλαβικόν κόσμον. Μετέδωσεν εἰς τούς σλαβικούς λαούς τό ἀποτεθησαυρισμένον ἐκ μακροχρονίου ἱστορικῆς ἐμπειρίας ὀρθόδοξον πνεῦμα καί διεπότισε δι᾽ αὐτοῦ ὀντολογικῶς τά βάθη τοῦ σλαβικοῦ πολιτισμοῦ, ὅστις εἶναι ἀδύνατον νά κατανοηθῇ ἄνευ ἀναφορᾶς εἰς τούς πνευματικούς του γεννήτορας. Διά τῆς ἱεραποστολικῆς αὐτῆς δράσεως κατέστη Μήτηρ Ἐκκλησία πάντων τῶν λαῶν τῶν προσελθόντων δι᾽ αὐτῆς εἰς τήν χριστιανικήν πίστιν. Ὡς δέ παρατηρεῖ ὁ διάσημος κανονολόγος Νικόδημος Μίλας, «φυσική συνέπεια τούτων εἶναι ὅτι αἱ ἐκκλησίαι τῶν ἐθνῶν τούτων ἀποτείνονται, πρός διακανονισμόν τοῦ ἐσωτερικοῦ ἐκκλησιαστικοῦ αὐτῶν βίου, εἰς τήν Μητέρα Ἐκκλησίαν αἰτούμεναι ὁδηγίας πρός τοῦτο καί πρός πάντα καθόλου τά ἄγνωστα καί ἀσαφῆ αὐταῖς ἐκκλησιαστικά ζητήματα» (Ἐκκλ. Δίκαιον, σελ. 156-157).
Ἡ πνευματική αὕτη μητρότης τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως ἐπεκτείνεται εἰς πάντας τούς Χριστιανούς, τούς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ὄντας καί τρεφομένους ἐκ τῆς διδασκαλίας τῶν Πατέρων καί τῶν Συνόδων, κατά τήν εὔστοχον διατύπωσιν τοῦ Πατριάρχου Ἠσαῒου, γράφοντος πρός τούς Ἀρμενίους ἐπιθυμοῦντας νά ἐπιστρέψουν εἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν: «Μητρός λόγον ἡμεῖς ἐπέχομεν πρός τε ὑμᾶς καί πάντας τούς βουλομένους Χριστιανούς καί εἶναι καί ὀνομάζεσθαι ὡς καί ὑμεῖς ἀκριβῶς ἴστε. Καί γάρ ἐξ ἡμῶν αἱ διδασκαλίαι τῶν θείων Πατέρων καί τῶν Ἁγίων δέ Συνόδων ἡ θεόπνευστος νομοθεσία, ἐξ ἡμῶν ὡς ἀπό πηγῆς τινος εἰς τό τῆς Ἐκκλησίας πλήρωμα ἐξεχύθησαv» (Μiklοsich-Μuller) 2,259).
3. Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία συνεχίζει τό ἔργον της.
Μετά τήν ἀπώλειαν τῆς ἐξωτερικῆς αἴγλης καί δυνάμεως, λόγῳ συγκυριακῶν ἐπιδράσεων, τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἀνέλαβεν ὡς στοργική μήτηρ τό ἔργον τῆς προστασίας καί περιθάλψεως τῶν ὑποδούλων ὀρθοδόξων λαῶν καί μέ πολλήν σύνεσιν καί σοφίαν ἐκινήθη μέσα εἰς τάς νέας συνθήκας τῶν καιρῶν, κατορθῶσαν νά συντηρήσῃ τήν ὀρθόδοξον πίστιν καί τήν αὐτοσυνειδησίαν τῶν Ὀρθοδόξων. Ἡ ἐμφάνισις τῆς πληθύος τῶν Νεομαρτύρων κατά τήν περίοδον αὐτήν ἀποτελεῖ δόξαν καί καύχημα διά τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, συνδέουσα αὐτήν μέ τήν ἀρχαίαν Ἐκκλησίαν τῶν πρώτων αἰώνων, τῶν διωγμῶν καί τῶν μαρτυρίων. Καί ἀσφαλῶς ὁ κίνδυνος τοῦ ἐξισλαμισμοῦ δέν ἦτο ἡ μόνη ἀπειλή ἐναντίον τοῦ ὀρθοδόξου πληρώματος. Ἦτο ἐξ ἴσου μεγάλος καί ὁ κίνδυνος τοῦ ἐκ μέρους τῶν ἑτεροδόξων ἀσκουμένου προσηλυτισμοῦ, οἵτινες, εὑρόντες τόν ὀρθόδοξον λαόν ἐν πτωχείᾳ καί ἀδυναμίᾳ, εἰσῆλθον εἰς τήν αὐλήν τῶν προβάτων οὐχί ἐκ τῆς θύρας, ὡς οἱ ποιμένες, ἀλλ᾽ ἀλλαχόθεν, ὡς κλέπται καί λῃσταί, ἵνα θύσουν καί ἀπολέσουν (Ιω. 10,1-8). Ὑπάρχει πληθύς ἱστορικῶν στοιχείων περί τῆς σθεναρᾶς στάσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἔναντι τῆς ξένης προπαγάνδας, ἡ ὁποία δυστυχῶς κατέφυγεν εἰς ἀθέμιτα μέσα πρός ἐπιτυχίαν τῶν σκοπῶν της· ὠργάνωσεν ἐκστρατείαν δυσφημήσεως καί κατασυκοφαντήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου μέ ἱστορικάς καί δῆθεν ἐπιστημονικάς μελέτας, διεγείρουσα κυρίως τάς ἐθνικάς εὐαισθησίας τῶν ὀρθοδόξων λαῶν, ὥστε νά ἀποδυναμωθῇ ἡ ἐπίδρασις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί νά καταστῇ οὕτως εὐάλωτος λεία τῶν ξένων «Ἱεραποστολῶν».
Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον μετά τῆς ὀρθοδόξου πίστεως διεφύλαξε καί τήν ἐθνικήν συνείδησιν τῶν λαῶν τῆς Βαλκανικῆς. Ἡ Ὀρθοδοξία δέν καταπνίγει τόν ὑγιῆ ἐθνικισμόν· τόν ἐντάσσει ἁρμονικῶς μέσα εἰς τήν πληθύν τῶν ἄλλων γνωρισμάτων, τῶν συναποτελούντων τήν ἀνθρωπίνην πλευράν τοῦ θεανθρωπίνου σώματος τῆς Ἐκκλησίας. Ὑπό τήν σκέπην καί καθοδήγησιν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου οἱ ὀρθόδοξοι λαοί ἐκαλλιέργησαν τάς ἐθνικάς των γλώσσας, ἀνέπτυξαν ἰδίαν ἕκαστος ἐκκλησιαστικήν γραμματείαν, ἤκουσαν τό Εὐαγγέλιον «τῇ ἰδίᾳ ἕκαστος διαλέκτῳ» (Πράξ. 2,8), ὡς κατά τήν ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς. Τό φαινόμενον τοῦ σκληροῦ καί ἀκάμπτου ἐκλατινισμοῦ τῆς Θεολογίας καί τῆς λατρείας, τό ὁποῖον μέχρι τῆς Β῾ Βατικανείου Συνόδου κατεδυνάστευσε καί ἠφάνισε τά ἐθνικά στοιχεῖα τῶν Ῥωμαιοκαθολικῶν λαῶν, οὐδέποτε ἔσχε χώραν ἐν τῇ Ὀρθοδοξίᾳ, ὡς τοῦτο ἄριστα καταφαίνεται εἰς τήν περίπτωσιν τῶν σλαβικῶν λαῶν, τήν γραπτήν γλῶσσαν τῶν ὁποίων ἐδημιούργησεν ἡ Κωνσταντινούπολις. Ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ οἱ λαοί τῆς Βαλκανικῆς διετήρησαν ἀλώβητα τά ἐθνικά καί φυλετικά των γνωρίσματα, ὥστε νά δυνηθοῦν κατά τόν 19ον αἰῶνα νά διεκδικήσουν τήν ἐθνικήν των αὐτοτέλειαν καί ἀνεξαρτησίαν. Καί μόνον ὅταν ὁ ἐθνικισμός διεξεδίκησε κυρίαρχον θέσιν, ὅταν ἐτέθη ἐπί κεφαλῆς τῶν γνωρισμάτων τῶν συνιστώντων τήν Ἐκκλησίαν καί ἠπειλεῖτο οὕτω ὁ πνευματικός ὑπερεθνικός χαρακτήρ αὐτῆς, ἡ ἐπί πνευματικῶν γνωρισμάτων ἑδραζομένη ἑνότης τῆς Ἐκκλησίας, τότε τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον κατεδίκασε τήν τάσιν αὐτήν τοῦ «ἐθνοφυλετισμοῦ» ὡς ἐπικίνδυνον καινοτομίαν.
4. Νέα περίοδος. Ἑνότης τῶν Ὀρθοδόξων, διάλογος ἐν ἀγάπῃ καί ἀληθείᾳ πρός τούς ἑτεροδόξους.
Ἡ δημιουργία ἀνεξαρτήτων ἐθνικῶν κρατῶν εἰς τόν χῶρον τῆς Βαλκανικῆς εἶχεν ὡς ἄμεσον συνέπειαν τήν δημιουργίαν αὐτοκεφάλων τοπικῶν Ἐκκλησιῶν. Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον μολονότι ἔβλεπε συῤῥικνουμένην τήν τεραστίαν αὐτοῦ δικαιοδοσίαν, παρεχώρησε διά τῆς κανονικῆς ὁδοῦ τό αὐτοκέφαλον εἰς τάς Ἐκκλησίας τῶν νέων χωρῶν τῆς Βαλκανικῆς, ἀντέδρασε δέ μόνον εἰς περιπτώσεις προσβολῆς τῆς κανονικῆς τάξεως καί ὑπερεξάρσεως ἐθνοφυλετικῶν κριτηρίων. Ἡ πολυδιάσπασις πάντως αὐτή εἰς ἐθνικάς Ἐκκλησίας ἦτο νέον φαινόμενον εἰς τήν ζωήν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἡ πρό πολλῶν αἰώνων παραχώρησις τοῦ αὐτοκεφάλου εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ρωσσίας (1589) δέν εἶχεν δημιουργήσει προβλήματα εἰς τάς σχέσεις τῶν Ὀρθοδόξων καί λόγῳ τῆς εὐπειθείας τῆς θυγατρός πρός τήν Μητέρα Ἐκκλησίαν, ἀλλά καί λόγῳ τῆς μή ἐμφανίσεως εἰσέτι καί ἐξάρσεως τῆς ἀρχῆς τῶν ἐθνοτήτων, ἡ ὁποία ἀποτελέσασα τήν βάσιν τῆς ὑπάρξεως τῶν νέων κρατῶν καί συνδεθεῖσα μέ τάς μεταξύ αὐτῶν ἐθνικάς διεκδικήσεις συνετέλεσε καί εἰς τήν ψύχρανσιν τῶν σχέσεων μεταξύ τῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν, ἰδιαιτέρως κατά τάς περιόδους τῶν μακροχρονίων πολεμικῶν συγκρούσεων.
Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον παρακολουθοῦν μετ᾽ ὀδύνης αὐτήν τήν ἔλλειψιν ἑνότητος μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων κατέβαλεν ἐργώδη προσπάθειαν, ἀπό τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αἰῶνος, συσφίγξεως τῶν διορθοδόξων σχέσεων, σφυρηλατήσεως καί διαθερμάνσεως τῆς μεταξύ αὐτῶν ἑνότητος, ἡ ὁποία μέ τήν χάριν τοῦ Θεοῦ ἐστέφθη ὑπό πλήρους ἐπιτυχίας. Αἱ πολλαί διορθόδοξοι συναντήσεις, ἡ μέχρι τοῦδε ἀκώλυτος καί καρποφόρος προπαρασκευή τῆς συγκλήσεως τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου, ἡ κατά τάς ἡμέρας ἰδία ἡμῶν συμπαγής ἑνότης τῶν Ὀρθοδόξων ἐν τῇ ἀντιμετωπίσει τῶν νέων ἱστορικῶν προκλήσεων, ὡς τοῦτο ἐφάνη κατά τήν ἱστορικήν ἐν τῷ ἱερῷ τῆς Ὀρθοδοξίας Κέντρῳ συνάντησιν τῶν ἀρχηγῶν τῶν αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν (Μάρτιος 1992), ἔχουν ἀφήσει πολύ ὀπίσω τήν ἐποχήν τῆς ἀποξενώσεως ὡς ἁπλῆν ἱστορικήν ἀνάμνησιν. Αἱ ἱστορικαί πρωτοβουλίαι τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως καί ἡ ὁλοπρόθυμος ἀνταπόκρισις τῶν λοιπῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν ἐδημιούργησαν εὐνοϊκάς προϋποθέσεις διά τήν συνέχισιν, ἐπί τῆς αὐτῆς ὁδοῦ, τῆς πορείας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.
Ἡ ἐπίτευξις τῆς διορθοδόξου ἑνότητος διηυκόλυνε τό ἔργον τῆς μετά τῶν ἑτεροδόξων συνδιαλλαγῆς ἐπί τῷ τέλει τῆς ἐπιτυχίας τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως. Πράγματι δέ ἡνωμένη ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία παρέχει τήν μαρτυρίαν τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, διαλεγομένη μετά τῶν ἑτεροδόξων ἐν ἀγάπῃ καί ἀληθείᾳ. Εἰς οὐδεμίαν ἄλλην ἐποχήν διεξήχθησαν τόσοι θεολογικοί διάλογοι, ὅσοι διεξάγονται σήμερον. Τό ἀποτέλεσμα αὐτῶν τῶν διαλόγων καί γενικώτερον τῆς συμμετοχῆς τῶν Ὀρθοδόξων εἰς τήν λεγομένην Οἰκουμενικήν Κίνησιν, ἐφ᾽ ὅσον αὕτη ἡ συμμετοχή στηρίζεται εἰς τάς ἀρχάς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως καί ζωῆς, ἐπαφίεται εἰς τήν χάριν τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀληθεύοντος ἐν ἀγάπῃ καί ἀγαπῶντος ἐν ἀληθείᾳ.
5. Ἡ Ἐκκλησιαστική δικαιοδοσία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.
Ἡ Ἐκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, οὖσα πρωτόθρονος μεταξύ τῶν αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν καί ἔχουσα ἐξ ἱστορικῶν καί θεολογικῶν λόγων τό δικαίωμα καί τήν εὐθύνην τῆς ἐνάρξεως καί τοῦ συντονισμοῦ τῶν διορθοδόξου σημασίας ἐνεργειῶν, δέν παύει νά ἀποτελῇ τοπικήν Ἐκκλησίαν, ἧς ἡ δικαιοδοσία περιορίζεται εἰς συγκεκριμένην γεωγραφικήν περιοχήν, ὅπερ ἰσχύει κατά τούς κανόνας δι᾽ ὅλας τάς Ἐκκλησίας, καί διά τήν Ρώμην, πλήν τοῦ προνομίου τῆς ἀσκήσεως ὑπερορίου ἁρμοδιότητος εἰς τάς Ἐκκλησίας τῆς Διασπορᾶς, ἀπονεμηθέντος ἀποκλειστικῶς εἰς τήν Κωνσταντινούπολιν, καί τοῦ θεσμοῦ τοῦ ἐκκλήτου. Ὡς ἤδη ἐλέχθη, αἱ διοικήσεις τοῦ Πόντου, τῆς Θράκης καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἀπετέλεσαν τούς πρώτους χώρους τῆς ἐκκλησιαστικῆς δικαιοδοσίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου. Εἰς αὐτάς προσετέθησαν ἀπό τοῦ 8ου αἰῶνος αἱ ὑπαγόμεναι εἰς τό Ἀνατολικόν Ἰλλυρικόν περιοχαί ἀπό Ἀδριατικής μέχρι Νέστου καί ἀπό Δουνάβεως καί Ῥοδόπης μέχρι Κρήτης, αἱ ὁποῖαι, μολονότι πολιτικῶς ἀπό τοῦ τέλους τοῦ 4ου αἰῶνος ὑπήχθησαν εἰς τό ἀνατολικόν Ῥωμαϊκόν κράτος, ἀλλά καί ἐκκλησιαστικῶς τό 421 διά διατάγματος Θεοδοσίου τοῦ Β῾, ἐξηκολούθησαν μέχρι τοῦ 733 νά ἀποτελοῦν τήν ἐξαρχίαν ἤ τό βικαριᾶτον τῆς Θεσσαλονίκης, ὑπαγόμενον εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ῥώμης. Εἰς τήν δικαιοδοσίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπήχθησαν καί οἱ διά τῆς ἱεραποστολικῆς αὐτῆς φροντίδος προσελθόντες εἰς τόν Χριστιανισμόν σλαβικοί λαοί. Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ῥωσσίας μέχρι τοῦ 15ου αἰῶνος, ἐπί πέντε δηλαδή αἰῶνας, ἦτο μία τῶν μητροπόλεων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου. Εἰς τόν χῶρον τῆς Βαλκανικῆς ἐσχηματίσθησαν αἱ αὐτόνομοι ἀρχιεπισκοπαί Τυρνόβου, Ἀχρίδος καί Πεκίου, κατά τήν διάρκειαν ὅμως τῆς τουρκοκρατίας ἐπανῆλθον ὑπό τήν ἄμεσον δικαιοδοσίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, εἰς ἥν ἐπίσης ὑπήγοντο καί αἱ κατά τον 14ον αἰῶνα ὀργανωθεῖσαι μητροπόλεις Οὐγγροβλαχίας καί Μολδοβλαχίας.
Ἡ εὐρυτάτη αὕτη δικαιοδοσία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἤρξατο σταδιακῶς μειουμένη διά τῆς παραχωρήσεως τῆς αὐτοκεφάλου ἀξίας εἰς τάς τοπικάς Ἐκκλησίας: εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ῥωσσίας (1589), εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος (1850), εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Σερβίας (1879), εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ῥουμανίας (1885), εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἀλβανίας (1937) καί εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Βουλγαρίας (1945).
Σοβαρωτέρα ἦτο ἡ συῤῥίκνωσις τῆς δικαιοδοσίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἡ προκύψασα ἐκ τῆς φυγῆς τῶν ὀρθοδόξων πληθυσμῶν ἐκ τῶν πατρογονικῶν αὐτῶν ἑστιῶν ἐν Πόντῳ, Θράκῃ καί Μ. Ἀσίᾳ, αἱ ὁποῖαι ὡς εἴδομεν ἀπετέλουν διά τῶν αἰώνων τόν ἱστορικόν γεωγραφικόν χῶρον τῆς ἐκκλησιαστικῆς αὐτοῦ δικαιοδοσίας. Ἡ φυγή αὐτή συνετελέσθη μετά τόν μικρασιατικόν πόλεμον τοῦ 1922 ἐξακολουθεῖ δέ μέχρι σήμερον. Οὕτω ἐκ τῶν περιοχῶν ἀπέμειναν ἐν Τουρκίᾳ σήμερον ἡ Ἀρχιεπισκοπή Κωνσταντινουπόλεως καί τέσσαρες μητροπόλεις: Χαλκηδόνος, Δέρκων, Πριγκηποννήσων καί Ἴμβρου καί Τενέδου.
Ἐκ τῶν πληθυσμῶν οἱ ὁποῖοι ἐγκατεστάθησαν εἰς Εὐρώπην, Ἀμερικήν καί Αὐστραλίαν, ἱδρύθησαν νέαι Ἀρχιεπισκοπαί καί Μητροπόλεις, μέ πολύν δυναμισμόν μεταξύ ἄλλων προηγμένων ὡς ἐπί τῶν πολύ λαῶν. Ἐκ τῆς συνυπάρξεως δέ αὐτῆς ἀναμένει πολλά ἀγαθά ἡ Ὀρθόδοξος Ἀνατολική Ἐκκλησία.
Ἐκτός τῶν ὁρίων τοῦ τουρκικοῦ κράτους ἐξακολουθοῦν νά παραμένουν ἐπίσης ὑπό τήν ἂμεσον δικαιοδοσίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου αἱ μητροπόλεις τῆς Δωδεκανήσου, ἡ ἡμιαυτόνομος Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, ἡ μοναστική πολιτεία τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί ἄλλα Πατριαρχικά Ἱδρύματα καί Ἑστίαι ἐν ὅλῃ τῇ Οἰκουμένῃ. Ἐπίσης, εἰς τήν δικαιοδοσίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἀνήκουν καί αἱ μητροπόλεις τῶν λεγομένων «Νέων Χωρῶν», τῶν ὁποίων ἡ διοίκησις ἐδόθη τό 1928 ἐπιτροπικῶς εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος.
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου