ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΙΣΜΟΣ

Στην αντιμετώπιση του Αυτισμού και των Διάχυτων Αναπτυξιακών Διαταραχών (ΔΑΔ) η μουσικοθεραπεία ως υποστηρικτική παρέμβαση είναι πλέον και στην Ελλάδα ευρέως αποδεκτή. Πρωτοπόρες στην θεραπευτική χρήση της μουσικής αποτέλεσαν οι Η.Π.Α. με την θέσπιση μουσικοθεραπευτικών σπουδών το 1919 στο πανεπιστήμιο της Columbia. Στην συνέχεια ακολούθησαν χώρες της Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής, με σημαντικότερη την Αργεντινή.
Εκεί πρωτεργάτης στην εργασία με αυτιστικά παιδιά ήταν ο Ronaldo O. Benenzon (1939).
Η εφαρμογή της μουσικοθεραπείας σε παιδιά με αυτισμό ξεκίνησε στην Αγγλία, τη δεκαετία 1950-60, από τους μουσικοθεραπευτές Juliette Alvin (1897–1982), Paul Nordoff (1910-1977) και Clive Robbins (1927) (Τσίρης 2005:41-42) έχοντας ως βάση την ουμανιστική ψυχολογία.
Στη Γερμανία ως πρόδρομοι της μουσικοθεραπείας σχετικά με τον αυτισμό θεωρούνται οι Gertrud Orff και Karin Schumacher. (Plahl, Koch-Temming 2005,2008) Η πρώτη θεμελίωσε τη θεωρία της πάνω στο μουσικοεκπαιδευτικό σύστημα Orff και σε μια πολύ-αισθητηριακή προσέγγιση, ενώ η δεύτερη χρησιμοποίησε ως θεωρητικό υπόβαθρο την ψυχοθεραπεία. βασιζόμενη στον ψυχαναλυτή και αναπτυξιολόγο D. N. Stern. (Schumacher: 2004: 15-22, Weber 1999:41-45)
Στην Ελλάδα, όπως και στη Γερμανία εφαρμόζεται η Θεραπευτική Ρυθμική (ΘΡ) ως υποστήριξη του παιδιού και ατόμου με διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή και πραγματοποιείται είτε σε εξατομικευμένο πρόγραμμα με βραχυπρόθεσμο στόχο την ενσωμάτωση του παιδιού σε ομάδα, είτε σε ομάδες του νηπιαγωγείου που ισχύει η συνεκπαίδευση τυπικώς αναπτυσσόμενων παιδιών με παιδιά με αυτισμό. Έχοντας ως θεμέλια την μουσική και την κίνηση και με μια τοποθέτηση, που προσεγγίζει όλα τα αισθητηριακά όργανα, η ΘΡ δίνει πολλαπλές δυνατότητες αντιμετώπισης των προβλημάτων του παιδιού με αυτισμό και της υποστήριξής του.

Οι διάφορες μουσικοθεραπευτικές προσεγγίσεις που εφαρμόζονται στα παιδιά/άτομα με αυτισμό, συμπεριλαμβανόμενης και της ΘΡ, αν και μπορεί να διαφέρουν ενδεχομένως μεταξύ τους ως προς την υλοποίηση, συμπίπτουν ωστόσο όσον αφορά τον στόχο τους που είναι η επίλυση των δυσκολιών που εμφανίζουν τα παιδιά/άτομα αυτά. Η ΘΡ στοχεύει στην ανάπτυξη κοινωνικών, επικοινωνιακών και λεκτικών δεξιοτήτων, στην ψυχοκινητική ανάπτυξη και στην αλλαγή συμπεριφορών του παιδιού/ατόμου οι οποία δυσκολεύουν την ένταξή του στην κοινωνική ζωή (όπως επιθετικότητα ή στερεοτυπικές συμπεριφορές: κινητικές, λεκτικές, συμπεριφοριστικές / αυτοτραυματισμοί -  απλά και σύνθετα τικ ).
[…]

3. Εφαρμογές της Θεραπευτικής Ρυθμικής σε παιδιά/άτομα με αυτισμό.
Η Θεραπευτική Ρυθμική στην εφαρμογή της σε παιδιά και άτομα με αυτισμό στοχεύει πρωταρχικά στην ενεργοποίηση κοινωνικό-επικοινωνιακών διαδικασιών. Ως γνωστό τα παιδιά/άτομα με αυτισμό μειονεκτούν σημαντικά στον τομέα της κοινωνικής διαντίδρασης  και της επικοινωνίας, γεγονός που δυσκολεύει την ένταξή τους στο κοινωνικό και σχολικό πλαίσιο. Όπως αναφέρει ο Σούλης, (2008: 234) «Ειδικότερα, από τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων […] προέκυψε ότι το μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας αναφορικά με τη συνεκπαίδευση παρουσιάζουν οι μαθητές με αυτισμό.» Συνεπώς ένας από τους πρώτους στόχους μας στην ΘΡ είναι να διερευνούμε στο παιδί τον βαθμό δυσκολιών που παρουσιάζει και σε ποιους τομείς εμφανίζει τα πιο έντονα προβλήματα Στην περίπτωση του παιδιού με αυτισμό, οι φωνητικές του εκφράσεις καθώς και η κινητικές στερεοτυπίες (στροβιλισμός, κυματισμός των χεριών κ.λ.π.: αναλυτικά βλέπε Τσίρης, 2005: 12, Attwood, 2009: 328) είναι καμιά φορά η μοναδική δυνατότητα του ίδιου να δίνει μορφή στις εσωτερικές τους θεάσεις, να απεικονίζει τα συναισθήματά του, καθώς και να επικοινωνεί με τους άλλους. Με αφετηρία αυτές τις εκφράσεις παρέχεται η δυνατότητα να εισβάλλουμε στον κόσμο του παιδιού και να επικοινωνήσουμε μαζί του.

Όπως επισημάνει ο Dreher, (Σούλης 2003:166) «Οι πράξεις της αισθητήριας αντίληψης και οι κινήσεις είναι δημιουργικές συναντήσεις με τον κόσμο, είναι κάτι πρωτογενές και ταυτόχρονα συνιστούν ένα αποτέλεσμα.» Με προϋπόθεση το γεγονός ότι η ΘΡ χρησιμοποιεί τη μουσική και τη κίνηση για θεραπευτικούς σκοπούς, οφείλουμε να εξετάσουμε, γιατί η μουσική και η κίνηση παίζει τόσο σημαντικό ρόλο για τα παιδιά αυτά, και γιατί τους δίνει τόση ευχαρίστηση.

Ο λόγος σχετίζεται με το γεγονός ότι η μουσική:
-    γίνεται κατανοητή χωρίς την ομιλία ή την εικονογράφηση
-    προκαλεί αντίδραση και  επικοινωνία
-    προσφέρει και προκαλεί συναισθήματα
-    προσφέρει συναισθηματική ασφάλεια και σιγουριά εξαιτίας των κανόνων που τη διέπουν (αρχή, τέλος, επανάληψη στο ρυθμό και στην μελωδία)

Σχετικά με το ρόλο που διαδραματίζει η κίνηση στα παιδιά με αυτισμό μπορούν να παρατηρηθούν τα εξής:
-    Η κίνηση είναι ο μεσολαβητής, η γέφυρα μεταξύ του παιδιού και του έξω κόσμου.
-    Η κίνηση, όπως και η στερεοτυπική κίνηση, βοηθά στην συναισθηματική αποφόρτιση και στην απόκτηση ενός αισθήματος ασφάλειας.
-    Μέσω της κίνησης δίνεται η δυνατότητα στο παιδί για αισθητηριακή πρόσληψη των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος.
-    Η κίνηση είναι τρόπος επικοινωνίας.

Με βάση τα προαναφερθέντα συμπεραίνεται ότι το παιδί με αυτισμό, μπορεί να χρησιμοποιεί τη μουσική και την κίνηση σαν μη-λεκτικά μέσα επικοινωνίας. Με την άμεση αλληλεπίδρασή τους προωθούν μια συνάντηση του παιδιού με τον έξω κόσμο καθώς και  την  ευκαιρία για την ανάπτυξη της επικοινωνίας.
Στη ΘΡ χρησιμοποιούμε εκτός από τη μουσική, την κίνηση και τον λόγο (σε μορφή τραγουδιού ή αυτοσχεδιάζοντας με συλλαβές, λέξεις ή σύντομες φράσεις) μουσικά όργανα (βασικό το πιάνο, κιθάρα, φλογέρα, κρουστά και όργανα Orff) καθώς και υλικό (στεφάνια, μπάλες, ξύλινα ραβδιά, σακουλάκια με ρύζι) που υποστηρίζει την αισθησιοκινητική ανάπτυξη του παιδιού.
[…]

Συμπεράσματα
Η μουσικοθεραπευτική προσέγγιση με την μέθοδο της Θεραπευτικής Ρυθμικής σαν υποστηρικτική παρέμβαση εφαρμόζεται ανάλογα με τις ανάγκες και δυνατότητες του παιδιού με αυτισμό, είτε σε ατομικό επίπεδο, - πάντα με στόχο την ενσωμάτωσή του σε ομάδα,-  είτε σε μικρή ομάδα. Με αυτό τον τρόπο συμβάλλει η ΘΡ στην κοινωνική και σχολική ένταξη του παιδιού.

Λόγω της φύσης της συγκεκριμένης αναπτυξιακής διαταραχής και των σοβαρών επιπτώσεων που έχει σε πολλαπλούς τομείς της ανάπτυξης του ατόμου με αυτισμό, η υποστήριξή του με εξατομικευμένο εκπαιδευτικό και θεραπευτικό πρόγραμμα κρίνεται απαραίτητη και πρέπει να ξεκινά ύστερα από σχετική διάγνωση και πάντα σε στενή συνεργασία όλων των ειδικοτήτων που ασχολούνται με αυτό το παιδί. Σήμερα θεωρείται δεδομένο, ότι η έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση των προβλημάτων του παιδιού με αυτισμό παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή του και θα έπρεπε να αρχίζει πριν από το δεύτερο έτος της ηλικίας του. […]

Τα παιδιά και άτομα με αυτισμό δέχονται πλέον τις υποστηρικτικές παρεμβάσεις σε δομές, οι οποίες ακολουθούν εκπαιδευτικούς καθώς και θεραπευτικούς στόχους. Το 2008 ψηφίστηκε για πρώτη φορά από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων ένα νομοσχέδιο (Νόμος 3699/2008, άρθρο 12, παράγρ. 3), το οποίο αναγνωρίζει και τη μουσικοθεραπεία ως μία από τις υποστηρικτικές παρεμβάσεις για τα παιδιά με αυτισμό. Θεωρούμε, ότι αυτή η απόφαση αποτελεί αναμφισβήτητα ένα θετικό βήμα προς την υποστήριξη των παιδιών αυτών, καθώς στην ενίσχυση των ατόμων με αυτισμό πρέπει να εφαρμόζονται όλες οι εκπαιδευτικές και θεραπευτικές μέθοδοι που στο παρελθόν έχουν αποδείξει ότι υποστηρίζουν το άτομο στην εξελικτική του πορεία και το βοηθούν στη διαχείριση των προβλημάτων του.

Συμπερασματικά, η Θεραπευτική Ρυθμική αναδεικνύεται ως ένα πολύτιμο μέσο στην αντιμετώπιση των δυσκολιών των παιδιών και των ατόμων με αυτισμό γιατί λειτουργεί τόσο θεραπευτικά (βελτίωση στον συναισθηματικό και επικοινωνιακό τομέα) όσο και εκπαιδευτικά (βελτίωση στον γνωστικό και κινητικό τομέα μέσω της αύξησης της συγκέντρωσης της προσοχής, της μίμησης κλπ). Συμβάλλοντας στην αποτροπή της επιδείνωσης της κατάστασής τους, λειτουργεί εποικοδομητικά στους τομείς που αυτά υστερούν, διευκολύνει την λειτουργικότητά τους και συνεργεί στην κοινωνική επανένταξή τους.

Παράλληλα, στόχος των όποιων εκπαιδευτικό-θεραπευτικών παρεμβάσεων στα άτομα με αυτισμό είναι η εξασφάλιση μιας ποιοτικής ζωής, η ισότιμη συμμετοχή τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι και η δημιουργία συνθηκών για μια καλύτερη παρουσία τους στον κόσμο. Άλλωστε «μια δημοκρατική κοινωνία, για την οποία ο ανθρωπισμός είναι δεσμευτικό καθήκον και η οποία παραχωρεί σε όλους τους πολίτες ίσα δικαιώματα, δεν επιτρέπεται να αναγνωρίζει απλώς και μόνο τα «προϊόντα» του «ανάπηρου» ως πολιτιστική προσφορά, πρέπει να αποδέχεται τον ίδιο τον ανάπηρο ως ισότιμο πρόσωπο. […]Η κοινωνία μπορεί να είναι «ευχαριστημένη» μόνο όταν στα μέλη της παρέχεται η προοπτική ενός καλύτερου κόσμου από εκείνον που αντίκρισαν όταν γεννήθηκαν.» (Σούλης, α) 2003:145)

Βιβλιογραφία:

Ελληνόγλωσση:

• Attwood, T. (2009) Σύνδρομο Asperger. Ένας Πλήρης Οδηγός. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
• Frith U. (1996) Αυτισμός. Εξηγώντας το αίνιγμα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
• Happέ F. (1998) Αυτισμός. Ψυχολογική Θεώρηση. Αθήνα: Gutenberg Verlag
• Καλύβα Ε. (2005) Αυτισμός: Εκπαιδευτικές και Θεραπευτικές Προσεγγίσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση
• Καρτασίδου, Λ. (2004). Μουσική Εκπαίδευση στην Ειδική Παιδαγωγική. Αθήνα: Τυπωθήτω.
• Kessler-Κακουλίδη (2009) Η Μέθοδος «Ρυθμική Dalcroze»: Μία εναλλακτική πρόταση ανάμεσα στη Μουσικοπαιδαγωγική και τη Μουσικοθεραπεία.
• Approaches: Μουσικοθεραπεία & Ειδική Μουσική Παιδαγωγική (www.primarymusic.gr) (1)
• Σούλης, Σ. Γ. (2003) Τα παιδιά με Βαριά Νοητική Καθυστέρηση και ο Κόσμος τους. Αθήνα: Gutenberg-Παιδαγωγική Σειρά
• Σούλης, Σ. Γ. (2008) Ένα Σχολείο για Όλους. Από την έρευνα στην πράξη.
• Παιδαγωγική της ένταξης. Τόμος Β΄ Αθήνα: Gutenberg – Ειδική Παιδαγωγική 3
• Τσίρης Γ. (2005) Η Χρήση του Μουσικού Αυτοσχεδιασμού για την Ενίσχυση της
• Αλληλεπίδρασης σε Άτομα με Αυτισμό – μια μελέτη περίπτωσης. Αδημοσίευτη Διπλωματική Εργασία Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος

Ξενόγλωσση:

• Baron-Cohen S., Allen, J &Gillberg C. (1992) Can autism be detected at 18 months? The needle, the haystack, and the CHAT. Britisch Journal of Psychiatry. 161, 839-843
• Bruhn H., Oerter R., Rosing H. (1997) Musik-Psychologie. Ein Handbuch. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH
• Dalcroze, E. J. (1921/1977). Rhythmus, Musik und Erziehung. Wolfenbuttel: Kallmayer Verlag.
• Dreher W. (1974) Das pathosophische Denken Viktor von Weizsackers. Ein Beitrag der medizinischen Anthropologie zu einer anthropologisch fundierten Padagogik. FaM 1974 (= Europaische Hochschulschriften Reihe XI, Bd. 16)
• Frohne I. (1981) Das Rhythmische Prinzip, Grundlagen, Formen und Realisations- beispiele in Therapie und Padagogik. Lilienthal
• Frohne-Hagemann I., Ple?-Adamczyk, H. (2005) Indikation Musiktherapie bei psychischen Problemen im Kindes- und Jugendalter. Musiktherapeutische Diagnostik und Manual nach ICD-10. Gottingen: Vandenhoeck&Ruprecht
• Goll, H. (1993). Heilpadagogische Musiktherapie. Berlin: Peter Lang Verlag.
• Hartogh, T. & Wickel, H. H. (2004). Handbuch Musik in der sozialen Arbeit. Weinheim-Munchen: Juventa Verlag.
• Hoellering, A. (1974). Die Bedeutung der rhythmisch-musikalischen Erziehung fur die Psychotherapie. Paderborn: Petzold Verlag.
• Oberegelsbacher D. (2008) Musiktherapie mit autistischen Patienten. In: Decker-Voigt Oberegelsbacher, Timmermann. Lehrbuch der Musiktherapie. Munchen/Basel: Ernst Reinhardt Verlag
• Orff G. (1979) Musiktherapie bei Kindern. In: Rhythmus, Entspannung, Heilung Pfluger P.- M. (Hrsg.) Fellbach: Verlag Adolf Bonz GmbH
• Plahl Ch. Koch-Temming H. (2005/2008) Musiktherapie mit Kindern. Grundlagen- Methoden-Praxisfelder. Bern: Hans Huber Verlag
• Schaefer, G. (1992). Rhythmik als interpadagogisches Konzept. Remscheid: Waldkauz Verlag.
• Schumacher K. (1994) Musiktherapie mit autistischen Kindern. In: Bolay, V. Bernius, V. (Hrsg): Praxis der Musiktherapie, Bd. 12. Stuttgart/Jena: Gustav Fischer und Kassel: Barenreiter
• Schumacher K. (1999,2004) Musiktherapie und Sauglingsforschung. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag)
• Tauscher, H. (1975). Die rhythmisch-musikalische Erziehung in der Heilpadagogik. Berlin-Charlottenburg: Carl Marhold Verlag.
• Weber, C. M. (1999) Tanz- und Musiktherapie zur Behandlung autistischer Storungen. Gottingen: Verlag fur Angewandte Psychologie
• Weiss G. (2001) Kreative Arbeit mit Musik und Bewegung – Heilpadagogische Rhythmik fur Menschen mit und ohne Behinderungen. In: Helms, Schneider, Weber (2001) Praxisfelder der Musikpadagogik. Kassel: Gustav Bosse Verlag 
•   Lucia Kessler-Κακουλίδη