Διαταραχές λόγου: Τι είναι και πώς αντιμετωπίζονται;

Οι τομείς της γλώσσας που εκτιμούνται στη γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών και καθορίζουν τη μορφή της διαταραχής είναι η ομιλία, ο λόγος και η επικοινωνία.

Ομιλία είναι το λεκτικό μέσο επικοινωνίας που βασίζεται στην παραγωγή των ήχων και των γλωσσικών μονάδων που ονομάζονται φωνήματα. Τα φωνήματα σχηματίζουν τις συλλαβές και στη συνέχεια λέξεις. Η ομιλία είναι αποτέλεσμα νευρομυϊκών κινήσεων των οργάνων της φώνηση και της άρθρωσης.

Λόγος είναι ο κοινωνικά αποδεκτός κώδικας ή το επικοινωνιακό σύστημα μέσω του οποίου αναπαριστώνται ιδέες με τη χρήση αυθαιρέτων συμβόλων και κανόνων. Περιλαμβάνει την κατανόηση και την έκφραση και αποτελείται απο την δομή, το περιεχόμενο και τη χρήση. Η δομή περιλαμβάνει τη φωνολογία (τους ήχους της γλώσσας), τη μορφολογία (τη μορφή των λέξεων βάσει των γραμματικών μονάδων που τις σχηματίζουν) και τη σύνταξη (τους κανόνες που διέπουν το συνδυασμό των λέξεων σε κάθε πρόταση). Το περιεχόμενο περιλαμβάνει τη σημασιολογία, δηλαδή το νόημα των λέξεων και των προτάσεων που οδηγεί στη δημιουργία του λεξιλογίου. Η χρήση του λόγου αφορά την πραγματολογία που περιλαμβάνει τους κανόνες που διέπουν τη χρήση του λόγου στα διάφορα κοινωνικά και επικοινωνιακά πλαίσια. Σχετίζεται με την ικανότητα σχολιασμού, εξαγωγής συμπερασμάτων, αφήγησης, αιτιολόγησης και χειρισμού της συζήτησης.

Επικοινωνία είναι η δεξιότητα που αφορά στην ανταλλαγή πληροφοριών, ιδεών, αναγκών και επιθυμιών. Αποτελείται από τη λεκτική επικοινωνία (επικοινωνία μέσω της ομιλίας) και τη μη – λεκτική ή εξωλεκτική επικοινωνία. Η εξωλεκτική επικοινωνία περιλαμβάνει τις χειρονομίες, τη στάση και τις κινήσεις του σώματος, τις εκφράσεις του προσώπου και τη βλεματική επαφή.

Όταν ένας ή περισσότεροι τομείς του γλωσσικού συστήματος παρουσιάζουν έλλειμμα τότε το αποτέλεσμα είναι οι γλωσσικές διαταραχές.

Διαταραχές του λόγου.

Εξελικτικές Γλωσσικές Διαταραχές: Οι εξελικτικές γλωσσικές διαταραχές εμφανίζονται σε 2% - 19% των παιδιών προσχολικής ηλικίας και είναι 3 φορές συχνότερες στα αγόρια απο ότι στα κορίτσια.

Συχνότερες αιτίες εξελικτικών γλωσσικών διαταραχών που περιλαμβάνονται σε σχετικές έρευνες είναι οι ακόλουθες:

α) Οργανικοί παράγοντες (π.χ προβλήματα ακοής, νοητική υστέρηση),

β) Γενετικοί παράγοντες (π.χ κληρονομικότητα),

γ) περιγενετικοί παράγοντες (π.χ προωρότητα, μικρό βάρος γέννησης),

δ) περιβαλλοντικοί παράγοντες (π.χ διγλωσσία, έλλειψη ερεθισμάτων,χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο),

ε) ψυχολογικοί παράγοντες (π.χ ψυχολογικές διαταραχές), στ) διαταραχή στην ανάπτυξη του κεντρικού γλωσσικού συστήματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αρκετές περιπτώσεις περισσότεροι απο ένας παράγοντες μπορούν να ευθύνονται για την εμφάνιση εξελικτικών γλωσσικών διαταραχών.

Ένα παιδί με εξελικτικές γλωσσικές διαταραχές πιθανό να παρουσιάζει δυσκολίες στην κατανόηση εννοιών, λεξιλογίου, μορφολογικών – γραμματικών στοιχείων και συντακτικών δομών της πρότασης. Μπορεί επίσης να δυσκολεύεται στην έκφραση με κύρια χαρακτηριστικά την περιορισμένη χρήση λεξιλογίου και εννοιών, τη δυσκολία σχηματισμού σωστών συντακτικά και μορφολογικά προτάσεων, τις δυσκολίες στη χρήση του λόγου (πραγματολογικές δυσκολίες) και τέλος τις φωνολογικές δυσκολίες.

Στις εξελικτικές γλωσσικές διαταραχές ανήκουν:

– Η Γλωσσική Καθυστέρηση: Η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού ακολουθεί τη φυσιολογική εξέλιξη με χρονική καθυστέρηση. Μπορεί να οφείλεται σε νοητική υστέρηση, προβλήματα ακοής, περιβαλλοντικούς παράγοντες ή ψυχολογικούς παράγοντες.

– Η Γλωσσική Διαταραχή: Οι γλωσσικές δεξιότητες του παιδιού αποκλίνουν σημαντικά απο τις φυσιολογικές και μπορεί να οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες.

–  Η Ειδική γλωσσική διαταραχή: Τα παιδιά εμφανίζουν μεμονωμένη διαταραχή στο λόγο, δηλαδή διαταραχή που δεν οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες όπως προβλήματα ακοής, νοητική υστέρηση, νευρολογική διαταραχή, ψυχικές διαταραχές ή περιβαλλοντικά ζητήματα αλλά σε μια κεντρική διαταραχή στην ανάπτυξη του γλωσσικού συστήματος. Εμφανίζεται το 7% των παιδιών.

– Η Σημασιολογική – Πραγματολογική Διαταραχή / Πραγματολογική Γλωσσική Διαταραχή: Τα παιδιά δυσκολεύονται στην κατανόηση της σημασίας του λόγου (σημασιολογία) και στην κατάλληλη χρήση του σε κάθε κοινωνική περίσταση (πραγματολογία).

Σοβαρές μορφές των παραπάνω γλωσσικών διαταραχών μπορούν να οδηγήσουν σε καθυστέρηση στην έναρξη της ομιλίας.

Γλωσσικές Δυσκολίες που οφείλονται σε Νοητική Υστέρηση: Τα παιδιά παρουσιάζουν δυσκολίες στην κατανόηση και στην έκφραση ενώ η έκταση των γλωσσικών δυσκολιών τους καθορίζεται απο το βαθμό της νοητικής τους υστέρησης. Επιπλέον, σοβαρή νοητική υστέρηση μπορεί να οδηγήσει σε ολική καθυστέρηση στην εξέλιξη της γλώσσας ή και στην απουσία της.

Γλωσσικές Δυσκολίες που οφείλονται σε Βαρηκοϊα Κώφωση: Τα παιδιά με βαρηκοϊα ή κώφωση παρουσιάζουν δυσκολίες στη λεκτική αντίληψη καθώς και σε όλους τους γλωσσικούς τομείς. Εμφανίζουν προβλήματα στη σύνταξη και τη μορφολογία, στο σχηματισμό σωστών και μεγάλων προτάσεων, στο φωνολογικό τους σύστημα ενώ παρουσιάζουν σημαντικά πραγματολογικά ελλείμματα. Επίσης, η σοβαρή βαρηκοϊα ή η κώφωση ενδέχεται να οδηγήσουν σε σημαντική καθυστέρηση στον προφορικό λόγο ή και στην απουσία του.

Εξελικτική Φωνολογική Ανωριμότητα ή Διαταραχή: Η ομιλία των παιδιών μπορεί να μοιάζει με εκείνη μικρότερου παιδιού (φωνολογική ανωριμότητα) ή μπορεί να αποκλίνει σημαντικά απο εκείνη του παιδιού με φυσιολογική ανάπτυξη (φωνολογική διαταραχή).

Πώς αντιμετωπίζονται οι διαταραχές του λόγου;

Όταν η ανάπτυξη του λόγου και της ομιλίας ενός παιδιού αποκλίνει απο εκείνη του παιδιού με φυσιολογική ανάπτυξη π.χ ένα παιδί 18 μηνών δεν έχει καθόλου λέξεις, ένα παιδί 3 ετών δεν σχηματίζει προτάσεις ή ένα παιδί 4 ετών δεν μιλάει “καθαρά”, τότε είναι σημαντικό οι γονείς να απευθυνθούν σε λογοθεραπευτή.

Συχνά, σε γονείς με παιδιά που εμφανίζουν γλωσσικές δυσκολίες μέχρι την ηλικία των 3 ετών, δίνονται συμβουλές και κατευθύνσεις, για κάθε περιστατικό ξεχωριστά, ώστε να επισπευθεί η γλωσσική και επικοινωνιακή ανάπτυξη αυτών. Σε άλλες περιπτώσεις ο λογοθεραπευτής εκπαιδεύει τους γονείς ώστε να χρησιμοποιούν μεθόδους γλωσσικής ενίσχυσης, ελέγχοντας τακτικά την πρόοδο του παιδιού (έμμεση παρέμβαση). Η άμεση λογοθεραπευτική παρέμβαση στις γλωσσικές διαταραχές ξεκινά συνήθως στην ηλικία των 2 1/2 – 3 ετών με τη χρήση παιχνιδιών, εικόνων και συμβόλων και στοχεύει:

–             Στην αύξηση του λεξιλογίου έκφρασης και κατανόησης (ονόματα, ρήματα, έννοιες).

–             Στην κατανόηση απλών εντολών, ερωτήσεων και μικρών ιστοριών.

–             Στην εκπαίδευση για το σχηματισμό προτάσεων 2 και παραπάνω λέξεων.

–             Στην περιγραφή απλών εικόνων και ολοκλήρωση συνοπτικών διαλόγων.

Σε παιδιά όπου συνυπάρχουν τόσο οι γλωσσικές όσο και οι φωνολογικές δυσκολίες η αποκατάσταση ξεκινά παράλληλα με τη γλωσσική παρέμβαση (2 1/2 – 3 έτη). Όσον αφορά τις μεμονωμένες φωνολογικές δυσκολίες, η αποκατάσταση ξεκινά συνήθως κοντά στην ηλικία των 4 ετών, ενώ στην ηλικία των 5 – 5 1/2 ετών γίνεται παρέμβαση για την κατάκτηση των τελευταίων φωνημάτων (π.χ του “ρ”) και για την αποκατάσταση των τελευταίων διαδικασιών απλοποίησης που αναμένονται στη φωνολογική εξέλιξη.

Η λογοθεραπευτική παρέμβαση για τις φωνολογικές δυσκολίες περιλαμβάνει:

– Διαβάθμιση των αρθρωτικών – φωνολογικών θεραπευτικών δραστηριοτήτων :παραγωγή μεμονωμένων ήχων -λέξεων- συλλαβών ΣΦ (Σύμφωνο/ Φωνήεν) λέξεων ΣΦΣΦ – πολυσύλλαβων λέξεων ΣΦΣ και λέξεων με κλειστές συλλαβές (π.χ πόρτα) – λέξεων με συμπλέγματα συμφώνων (π.χ κρεβάτι) προτάσεων – συνδεδεμένου λόγου.

– Ανάπτυξη των δεξιοτήτων ακουστικής διάκρισης των φωνημάτων (π.χ διάκριση του “ρ” απο το “λ”).

– Καλλιέργεια της φωνολογικής επίγνωσης (συνειδητοποίηση των φωνολογικών του λόγου) μετά την ηλικία των 5 ετών: φώνημα (π.χ Απο τι αρχίζει η λέξη “σαπούνι”;), συλλαβή (π.χ Σε τι τελειώνει η λέξη “καρότο”;), ρίμα (π.χ Ακούγονται ίδιες ή διαφορετικές στο τέλος λέξεις “λεμόνι” και “μπαλόνι”;).

Από την επιστημονική ομάδα της Α Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Καθηγητή κυρίου Γεώργιου Χρούσου.