Δεξιότητες Κριτικής Σκέψης για Παιδιά με Αναπτυξιακές Διαταραχές: Μία Στρατηγική για Άμεσα Αποτελέσματα

Σχεδόν κανείς πλέον δεν αμφιβάλλει για το πόσο πολύτιμες είναι οι δεξιότητες κριτικής σκέψης σε κάθε ηλικία. Ωστόσο, δεν είναι λίγοι οι θεραπευτές, οι παιδαγωγοί και οι γονείς που νιώθουν ότι ο ορισμός και η διδασκαλία της κριτικής σκέψης σε μικρά παιδιά, ιδίως σε παιδιά με διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (ΔΑΔ), παραμένει ένα « άπιαστο » όνειρο. Παρ’ όλα αυτά, όλο και περισσότερες επιστημονικές μελέτες καταδεικνύουν όχι μόνο ότι η κριτική

σκέψη μπορεί να διδαχθεί αλλά και ότι η διδασκαλία της θα πρέπει ηλικιακά να ξεκινάει όσο το δυνατόν νωρίτερα. Αξιοποιώντας ένα ευρύτατο φάσμα ορισμών και τεχνικών που έχουν προταθεί για τη διδασκαλία των δεξιοτήτων κριτικής σκέψης, αναπτύξαμε μία απλή και ευέλικτη στρατηγική 3 κύκλων, που διαθέτει το πλεονέκτημα να ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες των παιδιών με αναπτυξιακές διαταραχές κατά την προσχολική και την πρώτη σχολική ηλικία.

Η στρατηγική μας βασίζεται στην παραδοχή ότι τα παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές μπορούν να επωφεληθούν σημαντικά από μία δομημένη και διαδραστική προσέγγιση που θα αντικατοπτρίζει τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις τους.

Κριτική Σκέψη - Ορισμός στο πλαίσιο της Στρατηγικής 3 Κύκλων:

Κριτική Σκέψη είναι:

  

Η Στρατηγική 3 Κύκλων:

Η στρατηγική μας απαρτίζεται από 3 κύκλους οι οποίοι είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι μεταξύ τους:

Κύκλος 1: Μέσα και τεχνικές για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.

Κύκλος 2:Απαιτούμενα βήματα για την προσαρμογή της συμπεριφοράς του θεραπευτή / παιδαγωγού / δασκάλου, προκειμένου να ενθαρρύνεται η κριτική σκέψη των παιδιών.

Κύκλος 3: Δυνατότητες που προσφέρονται για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.

 

Κύκλος 1: Μέσα και τεχνικές για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης

1) Αξιοποιήστε τις « Ρουτίνες Σκέψης » (Thinking Routines)

Οι « Ρουτίνες Σκέψης » (Thinking Routines) είναι μία έννοια που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος Οπτικής Σκέψεως (Visible Thinking Project) του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Το ευρύτερο πρόγραμμα στο οποίο εντάσσονται είναι γνωστό ως Project Zero. Οι « Ρουτίνες Σκέψης » είναι ακολουθίες βημάτων ή ερωτήσεων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ευέλικτα ανά τακτά χρονικά διαστήματα για την ενίσχυση διαφορετικών δεξιοτήτων σκέψης. Ιδίως σε ό,τι αφορά τα παιδιά με διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές, οι « ρουτίνες σκέψης » μπορούν όχι μόνο να ενισχύσουν τις δεξιότητες σκέψης τους αλλά και να εκπληρώσουν την έντονη ανάγκη τους για την ύπαρξη δομής και ρουτίνας στην καθημερινότητά τους. Ακολουθεί ένα παράδειγμα μίας « ρουτίνας σκέψης » στην πιο απλή της μορφή:

Ονομασία « Ρουτίνας Σκέψης »: « Βλέπω - Πιστεύω - Αναρωτιέμαι » (See-Think-Wonder)

Επιδιωκόμενες δεξιότητες:Διατύπωση αιτιολογημένων ερμηνειών και δημιουργική σκέψη.

Πώς μπορείτε να χρησιμοποιήσετε αυτή τη « ρουτίνα »: Ζητήστε από το παιδί να παρατηρήσει ένα αντικείμενο που του κινεί το ενδιαφέρον. Αυτό θα μπορούσε να είναι ένα έργο τέχνης ή οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο ενδέχεται να συναντήσετε κατά τη διάρκεια μίας δραστηριότητας εκτός σπιτιού. Στη συνέχεια, θέστε στο παιδί τα ακόλουθα 3 ερωτήματα:

Τι βλέπεις; => « Βλέπω »...

Τι πιστεύεις γι' αυτό; => « Πιστεύω ότι » ...

Τι σε κάνει (αυτό το αντικείμενο) να αναρωτιέσαι; => « Αναρωτιέμαι αν / ποιος / τι / πού » ...

Φροντίστε να ζητάτε πάντα από το παιδί να αιτιολογεί την κάθε άποψη που εκφράζει. Χρησιμοποιώντας αυτή τη « ρουτίνα σκέψης » σε παρόμοιες περιστάσεις ανά τακτά χρονικά διαστήματα διευκολύνετε το παιδί σας να αρχίσει να σκέφτεται αυτόνομα και δημιουργικά.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με άλλες χρήσιμες « ρουτίνες σκέψης » όπως είναι το « Παιχνίδι των Εξηγήσεων » (Explanation Game), το « Διαμάντι των Εναλλακτικών Επιλογών » (Options Diamond) κ.ά., προτείνουμε να επισκεφτείτε την ιστοσελίδα του Προγράμματος Οπτικής Σκέψεως του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ: http://www.visiblethinkingpz.org

2) Θέστε ερωτήματα ανοικτού τύπου.

Θέστε στο παιδί σας ερωτήματα που απαιτούν δεξιότητες σκέψης ανωτέρου επιπέδου.  Ιδανικά θα πρέπει να επιλέγετε ερωτήσεις οι οποίες παρακινούν το παιδί να συνθέτει την απάντησή του από συγκεκριμένα και διαφοροποιημένα στοιχεία σε μία ιστορία, να βασίζεται σε γνώσεις από προσωπικές εμπειρίες καθώς και στη δημιουργικότητά του ή να διερευνά πολλαπλές εναλλακτικές επιλογές κατά τη λήψη μίας απόφασης. Παραδείγματα ερωτήσεων:*

Τι σε κάνει να το λες αυτό;

Τι θα άλλαζε εάν ...;

Υπάρχουν άλλες επιλογές (πριν πάρουμε μία τελική απόφαση);

* Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις ερωτήσεις ανοικτού τύπου, ένα από τα επόμενα άρθρα μας θα αφορά συγκεκριμένα το θέμα της Διατύπωσης Αποτελεσματικών Ερωτήσεων σε Παιδιά με Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές.

3) Εφοδιάστε το παιδί σας με μία απλή στρατηγική επίλυσης προβλημάτων.

Η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων (problem-solving) αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της κριτικής σκέψης. Διδάσκοντας στα παιδιά σας μία απλή αλληλουχία βημάτων που θα πρέπει να ακολουθούν κατά την επίλυση ενός προβλήματος, είναι βέβαιο ότι ενισχύετε την ικανότητά τους να σκέφτονται αυτόνομα. Σε μία μελέτη με τίτλο « Ενίσχυση των Δεξιοτήτων Επίλυσης Προβλημάτων σε Μαθητές με Αναπτυξιακές Διαταραχές »,  που δημοσιεύτηκε από το επιστημονικό περιοδικό Remedial and Special Education, η ερευνητική ομάδα αξιοποιεί μία απλή στρατηγική επίλυσης προβλημάτων 3 σταδίων:

Στάδιο 1: « Προσδιορισμός Στόχου » => Ενθαρρύνετε το παιδί σας να θέσει το ακόλουθο ερώτημα και να απαντήσει σε αυτό: « Ποιο είναι το πρόβλημα που έχω να αντιμετωπίσω; ».Εν συνεχεία ενθαρρύνετε το παιδί να θέσει έναν στόχο για την επίλυση του προβλήματος.

Στάδιο 2: « Ανάληψη Δράσης » => Ενθαρρύνετε το παιδί σας να θέσει το ακόλουθο ερώτημα και να απαντήσει σε αυτό: « Τι μπορώ να κάνω για να επιλύσω το πρόβλημα; ». Εν συνεχεία ενθαρρύνετε το παιδί να αναπτύξει ένα απλό σχέδιο δράσης.

Στάδιο 3: « Προσαρμογή σχεδίου. » => Ενθαρρύνετε το παιδί σας να αξιολογήσει τα αποτελέσματα του αρχικού σχεδίου δράσης θέτοντας και απαντώντας μόνο του στο ερώτημα: « Το σχέδιο δράσης που επέλεξα έλυσε το πρόβλημα; ». Εν συνεχεία ενθαρρύνετε το παιδί να προσαρμόσει το αρχικό του σχέδιο δράσης, εφόσον αυτό είναι απαραίτητο.

4) Χρησιμοποιήστε εξειδικευμένο υλικό: παρά το γεγονός ότι έχετε τη διάθεση να αναπτύσσετε δικές σας ασκήσεις και δραστηριότητες, το φορτωμένο με υποχρεώσεις πρόγραμμά σας συχνά δεν το επιτρέπει!  Εξοικονομήστε λοιπόν χρόνο εμπλουτίζοντας τη βιβλιοθήκη σας με εξειδικευμένο υλικό, ώστε να προσφέρετε καθημερινά στο παιδί σας επαρκείς ευκαιρίες εξάσκησης της κριτικής του σκέψης.

Κύκλος 2: Απαιτούμενα βήματα για την προσαρμογή της συμπεριφοράς του θεραπευτή / παιδαγωγού / γονέα.

Η γνώση των βέλτιστων μέσων για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης είναι απαραίτητη. Ωστόσο, κανένα μέσο δεν θα είναι αποτελεσματικό εάν εσείς οι ίδιοι δεν υιοθετήσετε μία συμπεριφορά απέναντι στο παιδί σας, η οποία θα είναι πραγματικά ευνοϊκή για την καλλιέργεια της κριτικής του σκέψης: 

1) Δείξτε υπομονή: όταν συζητάτε οποιοδήποτε πρόβλημα με το παιδί σας, μην το « τροφοδοτείτε » με έτοιμες απαντήσεις.  Δώστε στο παιδί σας χρόνο να σκεφτεί! Εξάλλου, για να βοηθήσετε τα παιδιά να μάθουν να σκέφτονται, πρέπει πρώτα να τα αφήσετε σκεφτούν !

2) Αντιμετωπίστε θετικά τις ερωτήσεις του παιδιού σας: Ενθαρρύνετε το παιδί σας να θέτει ερωτήματα και προσπαθήστε πάντα να αιτιολογείτε τις απαντήσεις που του δίνετε.

3) Δώστε εσείς οι ίδιοι το καλό παράδειγμα ενός ανθρώπου που σκέφτεται πολύπλευρα: Φροντίστε να αιτιολογείτε οτιδήποτε περιγράφετε ή εξηγείτε στο παιδί σας και προσφέρετέ του την ευκαιρία να ακούσει και να δει με ποιον τρόπο εσείς οι ίδιοι επιλύετε κάποια προβλήματα της καθημερινότητας (εξετάζοντας π.χ. τα υπέρ και τα κατά διαφόρων εναλλακτικών λύσεων).

4) Επιτρέψτε στο παιδί σας να κάνει λάθη. Τα λάθη συνιστούν πολύτιμη ευκαιρία μάθησης και διερεύνησης διαφορετικών επιλογών για την επίλυση ενός προβλήματος.

Κύκλος 3: Δυνατότητες που προσφέρονται για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης

Σχεδόν οποιαδήποτε στιγμή στη ζωή του παιδιού σας αποτελεί μία δυνατότητα εξάσκησης της κριτικής του σκέψης, αρκεί να θυμάστε ότι η διδασκαλία της κριτικής σκέψης θα πρέπει πάντα να είναι ευχάριστη για το παιδί και ποτέ να μην του επιβάλλεται. Έχουμε επιλέξει 4 χρήσιμες περιστάσεις που μπορούν να διευκολύνουν την εξάσκηση των δεξιοτήτων κριτικής σκέψης: 

1) Δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου: αξιοποιήστε τα ενδιαφέροντα του παιδιού σας, χρησιμοποιώντας « ρουτίνες σκέψης » και προσεχτικά επιλεγμένες ερωτήσεις όταν μιλάτε με το παιδί σας για μία δραστηριότητα που αγαπάει.

2) Ανάγνωση παιδικής λογοτεχνίας: διαβάστε λογοτεχνικά βιβλία με το παιδί σας και χρησιμοποιήστε ερωτήσεις ανοικτού τύπου ώστε να ενθαρρύνετε τη βαθύτερη κατανόηση των ιστοριών που μελετάτε, ενώ παράλληλα θα στοχεύετε με συγκεκριμένες ερωτήσεις σε ποικίλες δεξιότητες κριτικής σκέψης.

3) Ώρα της Μελέτης για το Σχολείο: αποφύγετε να δίνετε στο παιδί έτοιμες απαντήσεις. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η βοήθεια που του προσφέρετε θα είναι πολύ πιο ωφέλιμη μακροπρόθεσμα από την επίτευξη ενός καλού βαθμού σε μία σχολική εργασία.

4) Κατά τη διάρκεια μίας συζήτησης για ένα πρόβλημα: η συζήτηση μπορεί να αφορά οποιοδήποτε πρόβλημα, είτε στο σπίτι είτε στο σχολείο. Καθοδηγήστε το παιδί ώστε να μάθει να χρησιμοποιεί αυτόνομα τη στρατηγική επίλυσης προβλημάτων 3 βημάτων που παρουσιάζεται παραπάνω.

Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης απαιτεί υπομονή και επιμονή, αλλά είναι αναμφίβολα μία από τις πολυτιμότερες δεξιότητες που μπορεί να αναπτύξει το παιδί σας.

Σοφία Νάτσα Συγγραφέας Upbility.gr