Ψυχολογία της Μάθησης

                    Εισαγωγικά
 Ως μάθηση θεωρείται η νοητική διεργασία με την οποία το άτομο αποκτά νέες δεξιότητες και γνώσεις.
Το τι μαθαίνουμε προέρχεται από εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες και συμπεριλαμβάνει και τα εξής:
 Κανόνες  
Κώδικες  
 Γνώσεις
 Πληροφορίες

Στάσεις. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται η γνωστική λειτουργία, η συναισθηματική λειτουργία και η συμπεριφορά. Για να αλλάξει μία στάση πρέπει να ελεγχθούν και τα τρία. Για παράδειγμα στην ρατσιστική συμπεριφορά δεν πρέπει απλώς με λόγια να προσπαθούμε να την αλλάξουμε, πρέπει απαραιτήτως να επέμβουμε και στον συναισθηματικό τομέα.

• Συμπεριφορές
• Επίλυση προβλημάτων

Το πώς μαθαίνουμε είναι το αντικείμενο της ψυχολογίας της μάθησης με τις θεωρίες που προτείνει.

Για να μάθει ένα άτομο να αποφασίζει, πρέπει να συνηθίσει από νεαρή ηλικία να επιλέγει ανάμεσα από διακριτά ερεθίσματα. Η μακρόχρονη παγίδευση σε διλήμματα μπορεί να αποβεί μοιραία για την καλή ψυχοσωματική λειτουργία. Η μάθηση πρέπει να είναι γρήγορη, αποτελεσματική και αβίαστη.

2. Οι θεωρίες της μάθησης

1. Συμπεριφορισμός.

Τα βασικά συστατικά αυτής της θεωρίας μάθησης είναι το ερέθισμα (stimulus) και η αντίδραση(reaction) κατά το εξής σχήμα:

                                        Ερέθισμα ---->Αντίδραση

Υπάρχουν δύο συστηματικές συμπεριφοριστικές τάσεις:

α. Η κλασσική εξαρτημένη θεωρία με κύριους εκπροσώπους τους Gutrhie, Pavlov, Thorndike,Watson.

Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή ο τρόπος μέ τον οποίο μαθαίνουμε έχει να κάνει με τις συνεξαρτήσεις φυσικών και ουδέτερων ερεθισμάτων. Π.χ. Το να συνεξαρτήσει ένας μαθητής το σχολείο με ευχάριστες καταστάσεις (φυσικό ερέθισμα). Το μάθημα αυτό καθ' αυτό (το γνωστικό δηλαδή αντικείμενο) είναι ένα ουδέτερο ερέθισμα. Ο δάσκαλος, παρά τις συναισθηματικές του εξάρσεις είναι φυσικό ερέθισμα.

β. Η συνελεστική θεωρία μάθησης, με κύριο εκπρόσωπο τον Skinner.

Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της θεωρίας είναι η ενίσχυση. Παράδειγμα: Γίνεσαι φιλικός όταν το περιβάλλον είναι φιλικό.

2. Γνωστικές θεωρίες μάθησης με εκπροσώπους τους Piaget,Brunner,Ausubel,Gagne.

Και στην θεωρία αυτή διατηρoύνται το ερέθισμα και η αντίδραση, ως βασικά χαρακτηριστικά, προστίθεται όμως ενδιάμεσα τώρα και ένας τρίτος παράγοντας, ο ανθρώπινος οργανισμός. Έτσι το προηγούμενο σχήμα γίνεται:       Ερέθισμα   ? Οργανισμός  ? Αντίδραση

Δηλαδή ανάμεσα στο ερέθισμα και την αντίδραση μεσολαβεί ο άνθρωπος και εξετάζονται οι εσωτερικές γνωστικές του διεργασίες όπως είναι η αντίληψη, η κρίση, η μνήμη, η κωδικοποίηση, η προσοχή, η κατηγοριοποίηση.

Τελευταία αναπτύχθηκε μια νέα γνωστική θεωρία, με το όνομα Σύστημα Επεξεργασίας Πληροφοριών.(information processing). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου παρομοιάζονται με εκείνες του ηλεκτρονικού υπολογιστή.

3. Κοινωνιογνωστικές Θεωρίες Μάθησης, με κύριο εκπρόσωπο τον Bandura

Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι η μάθηση γίνεται με την παρατήρηση και μίμηση προτύπων συμπεριφοράς.

4. Θεωρίες Μάθησης Προγραμματικής Δράσης

Το άτομο μαθαίνει να αυτοδιαχειρίζεται, να επιλέγει μόνο αυτό που θέλει, να έχει αυτοέλεγχο.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΩΡΙΩΝ ΜΑΘΗΣΗΣ.

1. Σύστημα Επεξεργασίας Πληροφοριών (Information Processing)

Στον οργανισμό εισέρχονται ποικίλα ερεθίσματα και γίνεται η πρώτη αισθητηριακή συγκράτηση μέσω των αισθητηριακών υποδοχέων (μάτια, αυτιά κλπ).

Στη συνέχει το ερέθισμα περνάει στην βραχυπρόθεσμη μνήμη για 20 δευτερόλεπτα περίπου.

Αν τύχει περαιτέρω επεξεργασίας, καταχωρείται στην μακροπρόθεσμη μνήμη. Όσο καλύτερα ταξινομούνται τα ερεθίσματα στην μνήμη αυτή, τόσο ευκολότερα ανασύρονται ως αναμνήσεις.

Η μνήμη κατηγοριοποιείται και διαφορετικά: Ως ενεργός μνήμη. Αυτή είναι τα προσωπικά βιώματα, άμεσα ή έμμεσα, που επιδρούν στον τρόπο μάθησης. Όλες αυτές οι διεργασίες επισκιάζονται από τις προσδοκίες και τον εκτελεστικό έλεγχο. Στις προσδοκίες συμπεριλαμβάνονται και το συναίσθημα και τα κίνητρα, τα οποία όπως είναι φυσικό ελέγχουν τις ανθρώπινες αντιδράσεις σε οποιοδήποτε εξωτερικό ερέθισμα.

Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται οι διεργασίες του Συστήματος Επεξεργασίας Πληροφοριών:

2. Συμπεριφοριστικές Τεχνικές

Α. Κλασσική Εξαρτημένη Θεωρία (Pavlov)

Ο Παβλόφ υποκατέστησε την τροφή ενός σκύλου με τον ήχο ενός κουδουνιού. Έτσι το σκυλί έβγαζε σάλιο μόλις χτύπαγε το κουδούνι. Αυτό που έκανε ήταν το εξής:

Αντικατέστησε μέσω πολλών τοποχρονικών  συνεξαρτήσεων το φυσικό ερέθισμα με ένα ουδέτερο. Η φυσική αντίδραση αποδόθηκε στο εξαρτημένο ερέθισμα  (από την τροφή), και ονομάζεται πλέον εξαρτημένη αντίδραση.

 Προσοχή. Το ουδέτερο ερέθισμα που μετατρέπεται σε εξαρτημένο πρέπει να είναι διακριτό  και ξεκάθαρο.

Παρακάτω φαίνονται οι αλληλεξαρτήσεις που γίνονται ανάμεσα στα φυσικά (τροφή) και τα ουδέτερα (κουδούνι) ερεθίσματα δημιουργώντας εξαρτημένες αντιδράσεις. Για να το δείτε

ΜΑΚΡΟΑΝΑΛΥΣΗ ΣΥΝΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ

Υπάρχουν 3 τάξεων εξαρτημένα αντανακλαστικά:

ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ

   - Ενίσχυση του δεσμού των δύο ερεθισμάτων. Για παράδειγμα, όταν χτυπάμε το θρανίο για να κάνουν ησυχία τα παιδιά, πρέπει παράλληλα να το επισημαίνουμε και λεκτικά, ή με άλλη ήδη εξαρτημένη έκφραση του προσώπου.

   (Η αντίθετη διαδικασία ονομάζεται απόσβεση.)

• Αυθόρμητη επαναφορά ή επανεμφάνιση της αντίδρασης
• Γενίκευση των εξαρτημένων ερεθισμάτων· είναι η μεταφορά των συνεξαρτήσεων από τη μια κατάσταση της ζωής στην άλλη. Αν κάποιος δηλαδή καεί από το σπίρτο θα αποφύγει να αγγίξει την σόμπα.
• Διάκριση.Όταν το ερέθισμα δεν είναι διακριτό, δεν ξεχωρίζει δηλαδή καθαρά από τον "θόρυβο" του περιβάλλοντος, τότε δημιουργείται πειραματική νεύρωση (σχιζοφρένεια).
• Τοποχρονική Σύζευξη, η διαδικασία με την οποία συνδέονται δύο ερεθίσματα με συνεχείς επαναλήψεις.
• Πειραματική νεύρωση, είναι η κατάσταση που τα ερεθίσματα δεν είναι ξεκάθαρα και το πειραματόζωο παθαίνει σύγχιση.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ PAVLOV.

    Ο συμπεριφορισμός έχει ως πρότυπο το βιοφυσιολογικό υπόβαθρο και γι' αυτό έχει μετρήσιμα χαρακτηριστικά.

    Η μάθηση είναι παθητική και η σημασία δίνεται στο ερέθισμα και όχι στην αντίδραση

    Έχει μάθηση κατώτερης μορφής και γι' αυτό περιορισμένης αξίας.

Β. ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΜΙΜΗΣΗΣ ΤΟΥ WATSON

Το αντικείμενο του συμπεριφορισμού ειναι η μελέτη της έκδηλης συμπεριφοράς αλλά και της άδηλης - συμβολικής, με την ελεγχόμενη ετεροπαρατήρηση. Ο Watson ακολούθησε τον Pavlov αλλά προσπάθησε να παρέμβει θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ά   στην αντιμετώπιση και την αλλαγή των συμπεριφορών.

ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ  WATSON

1. Η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα μάθησης κατά το πρότυπο του Pavlov.
2. Τα συναισθήματα αποτελούν κληρονομημένες αντιδράσεις που παρουσιάζονται με σταθερότητα και κανονικότητα και με την ίδια διάταξη.
3. Ο Watson κατηγορήθηκε ότι δημιουργούσε φοβίες σε παιδιά για να κάνει πειράματα. Για να αντιμετωπίσει λοιπόν θεραπευτικά τις φοβίες, πήρε παιδιά που είχαν ήδη δημιουργημένες φοβίες και πάνω σ' αυτά πειραματίστηκε.

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΠΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ - ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗΣ.

Επειδή οι διάφορες συναισθηματικές και συγκινησιακές καταστάσεις πολλές φορές αποβαίνουν δυσάρεστες για τους ανθρώπους, ο Watson, επινόησε τις εξής τεχνικές απευαισθητοποίησης και απεξάρτησης. Αυτές είναι:

• Α. ΑΠΟΣΒΕΣΗ
  Στόχος είναι να μην ενδυναμώσουμε το δεσμό του εξαρτημένου ερεθίσματος με το φυσικό ερέθισμα, που δημιούργησε τη φοβία. Η τεχνική θεωρείται αμφίβολης αξίας γιατί ο κύριος μοχλός της είναι ο χρόνος και δεν μπορείς πάντα να "κόψεις" τα ερεθίσματα.
• Β. ΑΝΤΙ-ΕΞΑΡΤΗΣΗ
  Συνεξαρτούμε τα φοβικά εξαρτημένο ερέθισμα με καινούριο φυσικό ερέθισμα που έχει ευχάριστα αποτελέσματα. Έτσι καταστρέφουμε την φοβία και την παλιά συνεξάρτηση.

Γ. ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΜΑΘΗΣΗΣ ΤΟΥ SKINNER

Ενώ και ο Skinner είναι ένας από τους κλασσικούς συμπεριφοριστές, εν τούτοις η θεωρία του πάει πολύ πιο μακριά από εκείνες των ιδρυτών της. Η κύρια διαφοροποίσή του ειναι ότι δίνει μεγαλύτερη σημασία στην συμπεριφορά απ' ότι στο ερέθισμα. Επισημαίνει δηλαδή ότι η συμπεριφορά είναι συνυφασμένη με τις συνέπειες. Αν κάνουμε κάτι που έχει θετικές συνέπειες τότε αυτές θα μας σπρώξουν να επαναλάβουμε τη συμπεριφορά ενισχύοντάς την. Με άλλα λόγια ο Skinner θεωρεί ότι πρώτα εκδηλώνεται η συμπεριφορά και μετά ενισχύεται ενώ ο Pavlov στην Κλασσική Εξαρτημένη Θεωρία, συνεξαρτά κάτι που έγινε  με το αποτέλεσμά του. Σχηματικά έχουμε:

• Κλασσική Εξαρτημένη Θεωρία     =  S ---> R
• Συντελεστική Θεωρία  Μάθησης   =  R ---> S

O Skinner διακρίνει δύο μορφές συμπεριφοράς σε κάθε ζωντανό οργανισμό για να συνδυάσει τις δύο απόψεις:

Την αντανακλαστική συμπεριφορά, που αποτελεί άμεση αντίδραση στα φυσικο-χημικά ερεθίσματα του περιβάλλοντος και έχει να κάνει με κατώτερες λειτουργίες.

Την ενεργό, ή συντελεστική συμπεριφορά, που δεν έχει άμεση σχέση με τα ερεθίσματα, αλλά αντίθετα επιδρά στο εξωτερικό περιβάλλον.

 Με την πρώτη ο οργανισμός αντιδρά στο περιβάλλον ενώ με την δεύτερη επιδρά  στο περιβάλλον. Τα κίνητρα εδώ είναι απαραίτητα και η εξάρτηση γίνεται σε επίπεδο βούλησης και όχι αυτόνομης νευροφυτικής αντίδρασης.

Για να αποδείξει την θεωρία του έφτιαξε το κουτί του Skinner, για τα ποντίκια όπου αυτά έβρισκαν πρώτα τυχαία το δρόμο τους και μετά το επαναλάμβαναν και εκπαίδευσε τα περιστέρια να ραμφίζουν το κέντρο ενός κύκλου για να αποκτούν την τροφή τους.

Για την θεωρία του Skinner η ενίσχυση παίζει τεράστιο ρόλο στην ζωή του ανθρώπου. Ενισχυτές είναι υλικοί, κοινωνικοί, πληροφόρησης, δραστηριότητας, ή και αρνητικοί όπως μορφές αποστέρησης, και αποφυγής δυσάρεστων ή αποστροφικών καταστάσεων.

ΜΟΡΦΕΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ

1.     Η θετική ενίσχυση, το ερέθισμα δηλαδή που αυξάνει την πιθανότητα να επανεμφανιστεί μια συμπεριφορά.

      Παράδειγμα: Ο βαθμός ή το "μπράβο" στο σχολείο.

2.    Η αρνητική ενίσχυση, το κίνητρο που όταν απομακρυνθεί αυξάνει την πιθανότητα να συμβεί μια αντίδραση. Αυτού του είδους η ενίσχυση που δεν είναι τιμωρία, έχει ως αποτέλεσμα την αντίδραση που προσπαθεί να διαφύγει ή να αποφύγει μια δυσάρεστη κατάσταση.

  Παραδείγματα:

   Για την διαφυγή: Ο μαθητής που δεν ξέρει το μάθημα και αποφεύγει το βλέμμα του δασκάλου ή το γρήγορο βάδισμα στη θέα ενός λυκόσκυλου.

  Για την αποφυγή: Αντί να διαβάζουμε ασχολούμαστε με άλλα, ή φοράμε ζώνη για να μηνπληρώσουμε πρόστιμο.

3.    Η άμεση τιμωρία είναι η προσθήκη ενός δυσάρεστου γεγονότος μετά την εμφάνιση της συμπεριφοράς

         Παράδειγμα:  Η επιτίμηση και η σφαλιάρα όταν κάποιο παιδί βρίσει.

4.    Η έμμεση τιμωρία είναι η απομάκρυνση ενός ευχάριστου ερεθίσματος μετά την εμφάνιση της συμπεριφοράς.

        Παράδειγμα:  Δεν αφήνουμε το παιδί να βγει διάλειμμα  αν κάνει κάποια ζημιά.

5.    Η απόσβεση, γίνεται όταν μια συμπεριφορά δεν ακολουθείται ούτε από δυσάρεστες ούτε από ευχάριστες συνέπειες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την διακοπή της συμπεριφοράς. 

      Παράδειγμα:  Δεν στρέφουμε το κεφάλι και δεν επιτιμούμε τον μαθητή που ενοχλεί, με αποτέλεσμα να πάψει να το κάνει.

ΤΡΟΠΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΩΝ

Για να δομήσουμε μια επιθυμητή συμπεριφορά χρησιμοποιούμε

1. Θετική ενίσχυση
2. Αρνητική ενίσχυση
3. Μείωση ασυμβίβαστων ερεθισμάτων (τιμωρία ή απόσβεση)
4. Για να απαλείψουμε μιαν ανεπιθύμητη συμπεριφορά χρησιμοποιούμε:
5. Τιμωρία
6. Απόσβεση
7. Δόμηση ασυμβίβαστων ερεθισμάτων (θετική ή αρνητική ενίσχυση)

3. Κοινωνικογνωστική Θεωρία Mάθησης

Εισαγωγικά - Ιστορικά

Ο κλασσικός συμπεριφορισμός έχει την αξία που του αναλογεί. Αυτό σημαίνει ότι δεν αποτελεί πανάκεια και λύση για όλα τα προβλήματα συμπεριφοράς που μπορεί να συναντήσουμε. Κυρίως χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις διαμόρφωσης συμπεριφορών, στην πρώτη ανάγνωση με την συνεξάρτηση των λέξεων ή το ξεπέρασμα φοβιών.

Το σημερινό σχολείο παραμένει βασισμένο στην στέρηση και τη χορήγηση προνομίων, έχει έλλειψη χρόνου και είναι δασκαλοκεντρικό.

Ο συμπεριφορισμός λοιπόν κυριάρχησε μέχρι το 1950. Τότε κάποιοι κατάλαβαν ότι ψυχολογία δεν είναι μόνο αυτό που μετριέται αλλά και αυτό που αισθάνεται κάποιος, ο τρόπος που σκέφτεται, η αντίστασή του και η κριτική απέναντι στον εξωτερικό κόσμο. Έτσι προκαλείται η λεγόμενη "γνωστική στροφή" από εκείνους τους ψυχολόγους που ασχολήθηκαν με τις εσωτερικές γνωστικές διαδικασίες. Αυτό δημιούργησε ασφαλώς έντονες συζητήσεις γιατί οι μεν υποστήριζαν το περιβάλλον και την επίδρασή του στον οργανισμό, ενώ οι δε τη στάση των ατόμων και τον εσωτερικό τους κόσμο.

Παράλληλα όμως δημιουργείται και ένα τρίτο ρέυμα που συνδυάζει και τις δύο τάσεις, ο νεοσυμπεριφορισμός, ή γνωστικός συμπεριφορισμός, ή σκεπτόμενος συμπεριφορισμός. Είναι ένα συμεπριφοριστικό μοντέλο, το οποίο όμως αποδέχεται και τις γνωστικές διαδικασίες, τον ενεργό ρόλο του ανθρώπου στην μάθηση κι έτσι το μοντέλο S ---> R γινεται μια τριμελής/τριπολική σχέση που προσδιορίζει την μάθηση και την συμπεριφορά:

Η διαφοροποίηση των απαντήσεων και των στάσεων του καθενός οφείλεται στα κριτήρια που ο καθένας έχει. Και τα κριτήρια όμως αυτά είναι αποτέλεσμα της μάθησης, στην οποία -βεβαίως- επιδρά και η γονιδιακή κληρονομικότητα.

Η κατ' εξοχήν αντιπροσωπευτική θεωρία του νεοσυμπεριφορισμού είναι το κοινωνικογνωστικό πρότυπο μάθησης. Σε αντίθεση με την Σκινερική/συντελεστική θεωρία έχουμε:

Ο Bandura μας βοηθάει να ελέγχουμε την συμπεριφορά παιδιών υπερκινητικών και αυθόρμητων.

Η βασική της φιλοσοφία λέει: "Ο άνθρωπος μαθαίνει περισσότερα πράγματα παρατηρώντας συμπεριφορές προτύπων, παρά στην οικογένεια και το σχολείο".

Τα πρότυπα της τηλεόρασης είναι φτιαγμένα και επιλεγμένα έτσι ώστε να εξασφαλίζουν την μεγαλύτερη δυνατή πρόσκτηση των στοιχείων που παρουσιάζονται.

Το μοντέλο των προτύπων, του Bandura.

Σε αντίθεση με τη συμπεριφοριστική μάθηση, η μάθηση μέσω προτύπων καλύπτει πιο σύνθετες μορφές συμπεριφοράς.

Περισσότερα μαθαίνει κανείς αλληλεπιδρώντας με τους γύρω του και παρακολουθώντας παρά σε χώρους όπως η οικογένεια ή το σχολείο όπου τα πρότυπα είναι περιορισμένα΄.

Σήμερα ο κοινωνικοποιητικός ρόλος της τηλεόρασης και των άλλων ΜΜΕ καθίσταται κυρίαρχος. Τα βίντεο γκέημ προβάλλουν πρότυπα που προβληματίζουν σε μεγάλο βαθμό τους επιστήμονες, αλλά παρ' όλα αυτά εξακολουθούν να παραμένουν ανεξέλεγκτα.

Ήδη από το 1960 ο Bandura υιοθετεί την τριαδική αμοιβαιότητα των παραγόντων της μάθησης (άτομο- περιβάλλον- συμπεριφορά) που είδαμε παραπάνω.

Πειράματα σε ποντίκια μέσα σε λαβύρινθο έδειξαν ότι τα πειραματόζωα που παρακολουθούσαν τις προσπάθειες άλλων ποντικιών να βρουν την διέξοδο, παρουσίασαν πολύ καλύτερα αποτελέσματα όταν ήρθε η σειρά τους. Σύμφωνα με τον Ε.Κολιάδη αυτή είναι η σχηματοποιημένη παράσταση της μάθησης με παρατήρηση και μίμηση προτύπων:

Η μίμηση περνάει από ένα εσωτερικό πλαίσιο διαδικασιών που κρίνει τον τρόπο με τον οποίο θα πραγματοποιηθεί. Γι' αυτό η λέξη μίμηση, επειδή δηλαδή δεν είναι άκριτη και ενστικτική, αντικαταστάθηκε από την λέξη modeling που σημαίνει ένα πιο ευρύ πλαίσιο ψυχολογικών διαδικασιών.

Η Ενίσχυση του προτύπου όταν εκδηλώσει μια συμπεριφορά δεν έχει να κάνει -για τον παρατηρητή- με την ενίσχυση του Skinner. Αυτή λέγεται συμβολική ενίσχυση.

Τα πρότυπα χρησιμοποιούνται στις εξής περιπτώσεις:

1.    Αντιμετώπιση φοβιών
2.    Απόκτηση νέας συμπεριφοράς
3.    Αναστολή - αποδέσμευση υπάρχουσας συμπεριφοράς
4.    Ενεργοποίηση λανθάνουσας συμπεριφοράς
5.    Επικέντρωση της προσοχής σε στοιχεία του περιβάλλοντος
6.    Συναισθηματική διέγερση

Κατά την μάθηση με βάση τα πρότυπα υπάρχουν ορισμένες εξωτερικές προϋποθέσεις που επιδρούν στο είδος και στην διάρκειά της. Αυτές είναι

1. Τα χαρακτηριστικά του παρατηρητή
2. Τα χαρακτηριστικά του προτύπου
3. Τα κοινά σημεία προτύπου και παρατηρητή

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ

1.     Γνωστικές ικανότητες για πρόσληψη και συγκράτηση πληροφοριών
2.     Επίπεδο άγχους και ανασφάλειας
3.     Επίπεδο αυτοσυναισθήματος
4.     Άλλοι ατομικοί - ενδοπροσωπικοί παράγοντες

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ

1.     Κοινωνικό γόητρο, υψηλή κοινωνική θέση, τεχνογνωσία, κοινωνική δύναμη, φιλική στοργική διάθεση, μόρφωση.
2.     Ομοιότητα με τον παρατηρητή(φύλο, ηλικία, φυλή, στάσεις, επάγγελμα, ικανότητες -δεξιότητες)
3.     Ειδικά γνωρίσματα της συμπεριφοράς του, πλοκή, καθαρότητα, ελκυστικότητα και χρησιμότητα

ΤΡΟΠΟΙ ΕΠΙΔΕΙΞΗΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ

• Ζωντανά, πραγματικά, εικονιστικά (συμβολικά)
• Συγκαλυμμένα (φανταστικά - με θύμηση)
• Πρότυπα που επιδεικνύουν τέλεια ή σε ημιτελή μορφή στην προς μίμηση συμπεριφορά
• Πολλαπλά / μονομερή
• Σταδιακή / κλιμακωτή επίδειξη
• Οδηγίες, καθοδήγηση, ερμηνευτικά σχόλια, περιλήψεις, εσωτερική επανάληψη και άσκηση
• Ελαχιστοποίηση εξωτερικών ερεθισμάτων που διασπούν την προσοχή