Στερεοτυπίες στα παιδιά

Συχνά στην παιδική ηλικία συναντάμε επαναλαμβανόμενες, κινήσεις χωρίς λόγο («έρχονται από μόνες τους» όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά τα παιδιά)  που λέγονται στερεοτυπίες.
Σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχειρίδιο Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV-TR) πρόκειται για κινήσεις που παρεμβαίνουν στις καθημερινές δραστηριότητες, μπορεί να επιμείνουν πέραν των 4 εβδομάδων και δεν οφείλονται σε άλλες ιατρικές καταστάσεις, φάρμακα ή άλλη αναπτυξιακή διαταραχή.

Οι πρωτοπαθείς στερεοτυπίες παρατηρούνται σε ένα κατά τα άλλα τυπικά αναπτυσσόμενο παιδί και συνήθως παραμένουν σταθερές ή υποχωρούν.
Οι δευτεροπαθείς συνυπάρχουν με ψυχοκινητικές διαταραχές: Τις συναντάμε σε αυτιστικές διαταραχές, νοητική καθυστέρηση, σ.Tourette, σ. Rett και σε μεγαλύτερα παιδιά σε σχιζοφρένεια, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ή πρώιμες νευροεκφυλιστικές παθήσεις, παιδιά με εγκεφαλική παράλυση, καθώς και τυφλά ή κωφά παιδιά.

Πόσο συχνές είναι;

Παρατηρούνται σε  20-50% των παιδιών, με υπεροχή των αγοριών όταν είναι πιο σύνθετες. Στο ¼ των περιπτώσεων κάποιος μέσα στην οικογένεια εμφάνιζε ή εμφανίζει στερεοτυπίες.
17-59% νεότερων 15 ετών πιπιλίζουν αντίχειρα ή δάκτυλα.

10% των παιδιών χωρίς αναπτυξιακή διαταραχή κτυπούν το κεφάλι στον τοίχο ή στο πάτωμα.

6-19% των παιδιών μέχρι τα 3 τους χρόνια κουνούν ρυθμικά τον κορμό μπρος – πίσω.  Περισσότερα από 60% των 8 χρονών τρώνε τα νύχια τους και η συνήθεια αυτή επιμένει στα μαθητικά και κολεγιακά χρόνια σε πολλά παιδιά.

1% των παιδιών παίζουν και τραβούν τα μαλλιά τους (τριχοτιλλομανία).

Πιο σύνθετες στερεοτυπίες παρατηρούνται σε 3-4% των παιδιών προσχολικής ηλικίας.
Σε παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές, οι στερεοτυπίες είναι πιο συχνές: Στο σύνδρομο Rett,  που παρατηρείται σε 1 στις 20,000 παιδιά, όλα τα παιδιά εμφανίζουν στερεοτυπίες με τα χέρια, ενώ στον αυτισμό περισσότερα από 60% παιδιά προσχολικής ηλικίας παρουσιάζουν στερεοτυπίες. 40% αυτών μπορεί να εμφανίσουν επίσης αυτοτραυματικές συμπεριφορές, όπως να δαγκώνουν τα χέρια τους ή να κτυπούν τον εαυτό τους.
Συνήθεις σύνθετες στερεοτυπίες είναι κινήσεις των χεριών (φτερούγισμα, ανοιγοκλείσιμο γροθιάς, κάμψη-έκταση καρπού, κινήσεις με τα δάκτυλα).   Μπορεί να διαρκέσουν περισσότερο από ένα λεπτό, μπορεί να εμφανίζονται περισσότερες φορές στη διάρκεια της ημέρας. Γενικότερα στις αυτιστικές διαταραχές διαρκούν περισσότερο. Μπορεί να συνοδεύονται και με άλλα σημεία, όπως να τσιμπούν το δέρμα τους, να ανοίγουν το στόμα ή να βγάζουν άθελα τους κάποιους ήχους.   Στερεοτυπίες που παρατηρούνται πιο συχνά στις αυτιστικές διαταραχές είναι το να κοιτούν τα αντικείμενα με περίεργο τρόπο ή από διάφορες γωνίες, το να βαδίζουν ή το να τρέχουν με περίεργο τρόπο.
Πώς εξελίσσονται;
Οι πιο σύνθετες στερεοτυπίες παρουσιάζονται συνήθως πριν τα 2 έτη.  Περί των 1/3 αυτών των παιδιών σταματούν μεγαλώνοντας είτε σε ένα είτε σε 8-9 χρόνια. Στα υπόλοιπα παιδιά οι στερεοτυπίες μπορεί να παραμείνουν αλλά πολύ ηπιότερες ενώ σ ένα μικρό ποσοστό μπορεί να επιδεινωθούν.
Οι στερεοτυπίες μπορεί να οδηγήσουν ένα μεγαλύτερο παιδί σε στιγματισμό και να δημιουργήσουν αμηχανία και άγχος στους γονείς του.
Πού οφείλονται;
 Σύμφωνα με διάφορες ψυχολογικές υποθέσεις, οι στερεοτυπίες εμφανίζονται είτε σε παιδιά με αισθητηριακές διαταραχές (πχ παιδιά τυφλά ή κωφά ή παιδιά με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος) είτε είναι ένας τρόπος να διοχετεύει ένα παιδί την επιπλέον ενέργεια του ή αν αποφεύγει δυσάρεστα ερεθίσματα.
Σύμφωνα όμως με τη νευροβιολογία, τα βασικά γάγγλια και οι ντοπαμινεργικές οδοί εμπλέκονται στη γέννηση των στερεοτυπιών.
Πιο συχνά οι στερεοτυπίες σε ένα τυπικά αναπτυσσόμενο παιδί πυροδοτούνται από τη χαρά και τον ενθουσιασμό, ενώ η έντονη συγκέντρωση σε κάτι που τον ενδιαφέρει,  η κούραση ή το άγχος-η νευρικότητα επίσης μπορεί να τις προκαλέσουν. Μερικές φορές παρατηρούνται και στον ύπνο.
Παρακάτω περιγράφονται κάποιες πρωτοπαθείς στερεοτυπίες (αυτές δηλαδή που παρατηρούνται σε παιδιά χωρίς υποκείμενες νευρολογικές ή αναπτυξιακές διαταραχές) ξεκινώντας από μικρή βρεφική ηλικία και προχωρώντας προς μεγαλύτερα παιδιά:

• Το πιπίλισμα του αντίχειρα/του χεριού, η πιο συνήθης και πιο πρώιμη στερεοτυπία. Αν επιμείνει μετά τα 4 έτη μπορεί να οδηγήσει σε ορθοδοντικά προβλήματα, δυσμορφίες δακτύλων και σε κοινωνικό στιγματισμό.
• Το κτύπημα του κεφαλιού στον τοίχο ή στο κρεβάτι, σχετίζεται συχνά. Με περιόδους οδοντοφυΐας, ωτίτιδων ή με ξεσπάσματα οργής (temper tantrums). Μπορεί να οδηγήσει σε καρούμπαλα ή μελανιές αλλά σπάνια σε σοβαρές κακώσεις.
• Η ρυθμική κίνηση του κορμού μπρος-πίσω ή δεξιά αριστερά παρατηρείται συνήθως πριν να κοιμηθεί το παιδί ή μόλος ξυπνήσει.
• Η πιο συχνή στερεοτυπία που παρατηρείται σε ένα μεγαλύτερο παιδί: Να τρώει τα νύχια του. Οδηγεί σε αισθητικά προβλήματα αλλά και μολύνσεις (παρωνυχίες, ονυχομυκητιάσεις). Αυξάνεται  σε περιόδους άγχους-στρες.
• Η τριχοτιλλομανία είναι το επαναλαμβανόμενο τύλιγμα και τράβηγμα των τριχών στο κεφάλι κυρίως αλλά και στα βλέφαρα, στα φρύδια ή στο εφήβαιο.
• Το τρίξιμο των δοντιών μπορεί να συμβεί υποσυνείδητα, κυρίως τη νύκτα. Μπορεί να οδηγήσει σε οδοντιατρικά προβλήματα αλλά και πόνο στη γνάθο (σαγόνι), κεφαλαλγία και πόνο στον αυχένα.

Άλλες ακούσιες κινήσεις που μοιάζουν με τις στερεοτυπίες είναι τα τικ. Τα τικ είναι γρήγορες, επαναληπτικές ακούσιες κινήσεις που αφορούν το πρόσωπο (ανοιγοκλείσιμο ματιών, σούφρωμα χειλιών) ή άλλα μέρη του σώματος ή και κραυγές, φωνές, βήξιμο που παρουσιάζονται γρήγορα και επαναληπτικά. Τα εμφανίζουν περίπου 15% των παιδιών, στη σχολικά, αλλά και προσχολική ηλικία και συνήθως διαρκούν μόνο λίγες εβδομάδες ή μήνες. Τα τικ όμως παρουσιάζονται συνήθως σε μεγαλύτερη ηλικία, έχουν μεγαλύτερη ποικιλία σε κινήσεις και ρυθμό και είναι συνήθως πιο σύντομα από τις στερεοτυπίες. Επίσης οι στερεοτυπίες, σε αντίθεση με τα τικ ελέγχονται από το παιδί (δεν νιώθει όπως πριν το τικ μια ακατανίκητη επιθυμία να προχωρήσει σε αυτή την κίνηση και μια σημαντική ανακούφιση μετά την κίνηση) και στις περισσότερες περιπτώσεις σταματούν αν αποσπάσουμε την προσοχή του παιδιού.Στη διαφορική διάγνωση ενός παιδιού με τικ ή στερεοτυπίες ανήκουν και παθήσεις όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής ή/ και υπερκινητικοτητα (ΔΕΠ-Υ) που μπορεί εξάλλου να συνυπάρχει η αγχώδης διαταραχή, η επιληψία, η χορεία, το σύνδρομο Tourette αλλά και «ψεύτικες» κινήσεις για να τραβήξει ένα παιδί την προσοχή μας.
Πώς αντιμετωπίζονται;
Σε απλές στερεοτυπίες δεν χρειάζεται εργαστηριακός έλεγχος, σε πιο σύνθετες περιπτώσεις, η γενική αίματος και το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (ΗΕΓ) ίσως βοηθήσουν.
Συνήθως δεν καταφεύγουμε στη φαρμακευτική αγωγή (νευροληπτικά, ανταγωνιστές οπιοειδών, τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά) αλλά προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τις στερεοτυπίες με συμπεριφοριστικές μεθόδους: προσπαθούμε να διακρίνουμε τι προηγείται και να εξηγήσουμε στο παιδί τις επιπτώσεις αλλά και να το βοηθήσουμε να βρει τρόπους αποφυγής της στερεοτυπίας.
Με τη συμβολή του ειδικού παιδιάτρου-αναπτυξιολόγου μπορεί να γίνει διάγνωση της κατάστασης και να δοθούν οι σχετικές οδηγίες στους γονείς έτσι ώστε να χειριστούν μια κατάσταση που δημιουργεί αμηχανία στο παιδί και όχι να την εντείνου λόγω του δικού τους άγχους, οδηγώντας έτσι το παιδί σε φαύλο κύκλο. Έτσι συνειδητοποιούν ότι δεν πρέπει να ντρέπονται αλλά να συζητούν με το παιδί ήρεμα, να του εξηγούν με απλό τρόπο τι συμβαίνει και αν το βοηθούν να ξεπεράσει τον φόβο του σχετικά με τις επαναλαμβανόμενες κινήσεις που κάνει άθελα του. Είναι χρήσιμο να προσπαθήσουν να διακρίνουν ίχνη πίεσης ή άγχους στο παιδί, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το παιδί με τικ ή στερεοτυπίες θα πρέπει να αντιμετωπίζεται διαφορετικά από τα άλλα παιδιά, δηλαδή να το λυπόμαστε και να μην του θέτουμε τα ίδια όρια.
Η ενημέρωση όλων των γονέων και όχι μόνο όσων τα παιδιά εμφανίζουν «αυτές τι περίεργες κινήσεις»βοηθά και στην αύξηση της κοινωνικής ευαισθησίας και την αποφυγή του κοινωνικού στιγματισμού, και του σχολικού εκφοβισμού που αποτελεί μάστιγα της εποχής μας.

Δρ. Κωνσταντίνα Γκόλτσιου  Παιδίατρος-Αναπτυξιολόγος http://www.gkoltsiou.gr